Το 2021 γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Δεν πρόκειται για ένα γεγονός μονοσήμαντο – εννοώ η Επανάσταση. Συνεπώς και η προσέγγισή του δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Όποιος / όποια το προσεγγίζει μονόπλευρα δεν προσφέρει καθόλου καλή υπηρεσία στον κάθε Έλληνα και στην κάθε Ελληνίδα όπου γης.
Με τα δημοσιεύματά μου αυτά θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την ιστορία της περιόδου με αγάπη και αγνότητα. Μας βοηθούν παλιότεροι και νεότεροι ιστορικοί, που προσεγγίζουν την ιστορία με τη δική τους οπτική.
Παρουσιάζω στο σημερινό μου άρθρο τον ιστορικό Νίκο Σβορώνο (1911 – 1989). Η συμβολή του στη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας και της ιστορίας γενικότερα είναι πανθομολογούμενη, παρά τις επιμέρους αντιρρήσεις. Η νέα γενιά ιστορικών συνδέονται με το πλούσιο έργο του Σβορώνου. Μαχόταν εναντίον του ελληνοκεντρισμού και της άποψης περί περιούσιου λαού της Ιστορίας. Ο Σβορώνος υποστήριζε ότι βυζαντινή και νεοελληνική εποχή αποτελούν μια ενότητα και ότι υπήρχε πολιτισμική συνέχεια και όχι βεβαίως φυλετική. Υποστήριζε ότι το βαθύτερο νόημα της νεοελληνικής ιστορίας, τουλάχιστον έως το 1922, συνδέεται με την ανάπτυξη της κοσμοπολίτικης και εξωστρεφούς αστικής τάξης, προπάντων στον παροικιακό ελληνισμό. Πίστευε επίσης ότι ο ιστορικός βρίσκεται σε διαλεκτική σχέση με τον λόγο των πηγών και τον λόγο της θεωρίας. Ο Σβορώνος μέσα από τον μαρξισμό γνώρισε μια άλλη διάσταση του εθνικού: τον λαό. Οι ‘βασικοί νόμοι’ της ιστορίας δεν είναι απόλυτοι, αλλά η εφαρμογή τους στις συγκεκριμένες συνθήκες επηρεάζονται από απρόβλεπτους και αστάθμητους παράγοντες – πολιτικούς, πολιτιστικούς και άλλους – , τους οποίους ο ιστορικός οφείλει να εντοπίζει και να αξιολογεί εξίσου πολύ με την ‘υλική βάση’ της κοινωνικής συμβίωσης. Λέγει ο ίδιος με σαφήνεια : «η μηχανική εφαρμογή τους (των βασικών αρχών και νόμων της ιστορίας) θα ‘δινε σαν αποτέλεσμα μια σχηματική και μονότονη εικόνα απελπιστικά σχηματικών επαναλήψεων, που προδίδει την ανυπότακτη ποικιλία του αντικειμενικού κόσμου». Το τελευταίο, και πιο σημαντικό κατά τη γνώμη μου, που οφείλουμε να πούμε για τον ιστορικό και πολίτη Νίκο Σβορώνο είναι αυτό το οποίο κυρίως τον διέκρινε: «Μια αίσθηση χρέους που υπερακόντιζε τις συμβατικές δεοντολογίες».
Συνέγραψε ο Νίκος Σβορώνος πλήθος μελετών και βιβλίων – το εργοβιογραφικό του σημείωμα θα το παραθέσουμε στο τέλος του άρθρου μας. Το σημαντικότερο βιβλίο του θεωρώ ότι είναι η «Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας». Θα στηριχτούμε στο έργο του αυτό, για να δούμε πώς βλέπει την Επανάσταση του 1821.
HISTOIRE DE LA GRECE MODERNE 1972
«Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας» 1976
[Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρώτα στα γαλλικά και μετά στα ελληνικά]. Γράφει στο οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης (εκδ. Θεμέλιο, 1976, μετάφραση Αικ. Ασδραχά, Βιβλιογραφικός οδηγός Σπ. Ι. Ασδραχάς, σελ.338) :«Μια σύντομη συνθετική επισκόπηση της πορείας ενός πανάρχαιου λαού από τη στιγμή που αρχίζει να διαμορφώνεται σε έθνος, με το σημερινό νόημα του όρου, ως της μέρες μας είναι τόλμημα· και ο συγγραφέας του σύντομου τούτου βιβλίου έχει πλήρη επίγνωση. Μια τέτοια όμως προσπάθεια ήταν αναγκαία. Είναι στιγμές που ο ερευνητής αισθάνεται την ανάγκη να καταρτίσει τον κατάλογο των προβλημάτων που πηγάζουν από το υλικό που οι επιμέρους έρευνες – ξένες ή δικές του – συσσώρευσαν, να προτείνει – έστω και προσωρινά – κάποιες λύσεις ή κατευθύνσεις για λύσεις, να διαρθρώσει την προβληματική σ’ ένα σύστημα αλληλουχιών για να προσπαθήσει να καθορίσει τη λειτουργία μέσα σ’ αυτό το σύστημα των παραγόντων μακρόχρονης ή συντομότερης διάρκειας ή ακόμα των σταθερών που συνοδεύουν το λαό μας στην ιστορική του πορεία. Να προτείνει τέλος κάποια ιεράρχηση των πολλαπλών αυτών παραγόντων που καθορίζουν το ιστορικό γίγνεσθαι».
Πώς καθορίζει τη νεότερη ιστορία μας ο Νίκος Σβορώνος: «Το βαθύτερο νόημα της νεοελληνικής ιστορίας μπορεί να συνοψισθεί ως εξής: είναι η ιστορία των επίπονων προσπαθειών της αρχαίου λαού να συγκροτηθεί σε σύγχρονο έθνος, να συνειδητοποιήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του και να εξασφαλίσει τη θέση του ως καθορισμένη οντότητα μέσα στο σύνολο του σύγχρονου κόσμου».
Πώς βλέπει την Ιστορία ο Νίκος Σβορώνος:
«Όταν ο ιστορικός προβάλλει ένα νόημα που ανακαλύπτει σ’ ένα σύμπλεγμα γεγονότων, θέλει να πει πρώτα πρώτα ότι προσπάθησε, με την ιστορική ανάλυση και κριτική, να τοποθετήσει ολόκληρο το σύμπλεγμα τούτο στην ιστορική αλυσίδα των αιτίων και αιτιατών, να βρει δηλαδή της αιτίες που το γέννησαν και τ’ αποτελέσματα που με τη σειρά του προκάλεσε, κι έπειτα ότι διαβλέπει στη σειρά των επιμέρους γεγονότων που το απαρτίζουν και που φαίνονται στην αβασάνιστη ματιά ασύνδετα ή αντιφατικά μια δεσπόζουσα κατευθυντήρια γραμμή, ένα προσωρινό τέρμα (και συγχρόνως αφετηρία νέων μελλοντικών εξελίξεων), ένα σκοπό, στον οποίο οδηγεί ολόκληρη μία κοινωνία, ένα λαό ή ένα έθνος ο ανταγωνισμός των ομάδων που το απαρτίζουν».
Βασικές θέσεις του Νίκου Σβορώνου για τη νεότερη ιστορία μας:
– Ο αντιστασιακός χαρακτήρας διέπει ολόκληρη τη νεοελληνική ιστορία.
– Τον ια΄ αιώνα μ.Χ. ο Ελληνισμός μένει η μοναδική συνιστώσα του καταρρέοντος Βυζαντίου και περικυκλωμένος από εχθρούς αρχίζει να πλησιάζει την ιστορική του πηγή.
– Η εθναφύπνιση των Ελλήνων έλαβε χώρα κατά την κατάλυση του Βυζαντίου από της Φράγκους και τον τεμαχισμό της Αυτοκρατορίας που αποδέσμευσε πολλά καταπιεσμένα λαϊκά ελληνικά στοιχεία.
– Οι ενδείξεις για την ελληνική εθνική συνειδητοποίηση είναι πολλές: χρησιμοποιείται η λαϊκή ελληνική γλώσσα στην λογοτεχνία, η λέξη «Έλλην» αποκτά την εθνική της χροιά (ως τότε σήμαινε τον «ειδωλολάτρη»), τα ελληνικά κράτη που ιδρύονται μετά την φράγκικη κατάκτηση ονομάζονται «νέα ελληνικά», ενώ ο Αυτοκράτορας του Βυζαντίου χρησιμοποιεί συχνότερα τον τίτλο του «Βασιλιά των Ελλήνων».
– Η εκκλησία μέσω της ορθοδοξίας, οργάνωσε και διέσωσε τον Ελληνισμό κατά την διάρκεια του σκότους της Τουρκοκρατίας.
Μιλώντας, γενικά, για την Επανάσταση του 1821 τονίζει:
– Πρωταγωνιστικός είναι ο ρόλος της αστικής τάξης: Στην Επανάσταση του 1821, όπου ένας μικρός αλλά δυναμικός αστικός πυρήνας (Φιλική Εταιρία) οργανώνει την αγροτιά και παρασύρει στον εθνικό αγώνα τα δισταχτικά ή εχθρικά στρώματα των προυχόντων.
– Στους πολιτικούς οργανισμούς των αστικών στοιχείων ανήκει η πρωτοβουλία σε όλες τις πολιτικές μεταβολές, όπως είναι: Οι πολιτικοί αγώνες για τη βαθμιαία πολιτική φιλελευθεροποίηση των κρατικών θεσμών από τους πρώτους αγώνες για την επιβολή συντάγματος, ως την καθιέρωση του κοινοβουλευτισμού, τις απόπειρες θεμελίωσης ενός φιλελεύθερου κράτους δικαίου, και την επιβολή της πρώτης δημοκρατίας.
– Κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας, στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, το εθνικό κίνημα πήρε ένα κοινωνικό περιεχόμενο τελείως αντίθετο από εκείνο που ήθελαν να του δώσουν οι ιθύνοντες. Το γεγονός αυτό προκαλεί τη δυσπιστία, και συχνά την εχθρότητα, απέναντί του, του ανώτερου κλήρου και της πλειοψηφίας των Φαναριωτών και των κοτσαμπάσηδων. Αντίθετα τα προχωρημένα στοιχεία της αστικής τάξης κι οι προοδευτικοί διανοούμενοι συνέχιζαν το οργανωτικό έργο του Ρήγα.
– Μιλώντας, ειδικότερα, για την Επανάσταση (1821 – 1824) ο Νίκος Σβορώνος σημειώνει:
Η επαναστατική ομάδα της Εταιρίας έπρεπε πρώτα να νικήσει τους δισταγμούς των προκρίτων και σε ορισμένα νησιά, στη Σάμο και στην Ύδρα, η κοινωνική εξέγερση κατά των προκρίτων προηγήθηκε απ’ την εθνική Επανάσταση κατά των Τούρκων.
Παράλληλα με την εθνική πάλη, διεξάγεται αυτή την περίοδο μια εσωτερική σύγκρουση για την ηγεσία της Επανάστασης, με αντικείμενο τις πολιτικές και κοινωνικές αρχές του νέου υπό δημιουργία κράτους.
Στην ενότητα, τέλος, «Η ελληνική Επανάσταση και η Ευρώπη (1825-1827)» ο Νίκος Σβορώνος περιγράφει την πορεία του ελληνικού ζητήματος ως πλευρά του λεγόμενου Ανατολικού ζητήματος. Σημειώνει: «Η επιτυχία της ελληνικής Επανάστασης απ’ το 1821 ως το 1824, η αντίστασή της στις δυσχέρειες απ’ το 1825 ως το 1827, αλλά προπαντός οι ζωηρές συμπάθειες που η ελληνική υπόθεση εύρισκε ανάμεσα στους λαούς όλων των χωρών και το ισχυρό κίνημα του φιλελληνισμού, ανάγκαζε τις τρεις κύριες Δυνάμεις (: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) που ήταν αντίπαλες στο Ανατολικό ζήτημα να έρθουν σε συμβιβασμό για να; Διακανονίσουν επιτέλους το ελληνικό πρόβλημα. […] Η ρητή άρνηση της Πύλης να υποταχθεί στη θέληση της Τριπλής Συμμαχίας είχε σαν αποτέλεσμα τη ναυμαχία του Ναυαρίνου (20 Οκτωβρίου 1827), όπου καταστράφηκε ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος. […] Ο αναπόφευκτος ρωσοτουρκικός πόλεμος εξανάγκασε την ηττημένη Τουρκία να αναγνωρίσει την αυτονομία της Ελλάδας».
Το βιβλίο του Νίκου Σβορώνου, απ’ όπου πήραμε τα στοιχεία που προαναφέραμε, διαιρείται σε πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφ. αναφέρεται στον Ελληνισμό κάτω από την ξένη κατάκτηση (Φραγκική και Οθωμανική), στο τέλος αυτού του κεφαλαίου υπάρχει το υποκεφάλαιο «Η εθνική αφύπνιση», που αναφέρεται στην προετοιμασία της Επανάστασης. Το δεύτερο κεφ. αναφέρεται στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας (1821 – 1832), το αξιοποιήσαμε ολόκληρο το κεφάλαιο. Το τρίτο κεφ. «Το ελεύθερο Ελληνικό Κράτος (1833 – 1856)», το τέταρτο κεφ. «Εξέλιξη της Νεότερης Ελλάδας (1856 – 1909)» και το πέμπτο κεφ. «Η Ελλάδα σύγχρονο κράτος» που φτάνει ως τη Δικτατορία του 1967. Το έργο περιλαμβάνει στις σελίδες 159 – 324 ένα αναλυτικό βιβλιογραφικό οδηγό που συνέταξε ο Σπύρος Ι. Ασδραχάς, κατά κεφάλαιο, θέματα και ενότητες.
Η ζωή του
Ο Νίκος Σβορώνος γεννήθηκε το 1911 στη Λευκάδα. Προερχόταν από Βενιζελική οικογένεια. Στα μαθητικά του χρόνια είναι συνεκδότης του μαθητικού χειρόγραφου περιοδικού Νέος δρόμος (1926-1927). Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Από το 1935 έως το 1936 εργάστηκε στο Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής γλώσσης του εκδοτικού οίκου Δ. Δημητράκος. Εργάσθηκε στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, στο οποίο προσλήφθηκε το 1936. Παράλληλα δίδασκε στο Πρότυπον Λύκειον Αθηνών. Μετά την επιστροφή του από το μέτωπο της Αλβανίας συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση. Το 1942 υπέβαλε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ως διδακτορική διατριβή το Περί των εν Ελλάδι νομισμάτων κατά την Τουρκοκρατίαν. Το 1943 εντάσσεται στην εθνική αντίσταση και συνεργάζεται στην έκδοση του παράνομου περιοδικού Πρωτοπόροι. Τον Δεκέμβριο του 1945, χάρις τις ενέργειες του διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Οκτάβ Μερλιέ και με υποτροφία της Γαλλικής Δημοκρατίας, με το πλοίο «Ματαρόα» κατέφυγε στη Γαλλία. Στο Παρίσι γράφτηκε στην Ecole Pratique des Hautes Etudes και στην Ecoles des Langes Orienatales. Το 1955 του αφαιρέθηκε η ελληνική ιθαγένεια και το 1961 απέκτησε τη γαλλική. Το 1962 απέκτησε το doctorat τρίτου κύκλου και το 1975 ανακηρύχθηκε Docteur des Lettres της Σορβόννης. Εργάσθηκε στο CNRS και δίδαξε ως διευθυντής σπουδών στην Ecole Pratique des Hautes Etudes (IV Section) ιστορία των θεσμών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Μετά την πτώση της δικτατορίας δίδαξε στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Κρήτης, διετέλεσε μέλος της διοικούσας επιτροπής του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Αθηνών(1976) και Θεσσαλονίκης(1977). Πέθανε το 1989 στην Αθήνα.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
