Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από το 1821
Με τον στρατηγό Μακρυγιάννη και τα Απομνημονεύματά του ασχολήθηκα σε ένα από τα πρώτα βιβλία μου που φέρει τον τίτλο: «Μακρυγιάννης και το 1821: ένα παράδειγμα ιστορικής μνήμης», σελ. 33, Ξάνθη, 1978. Κυρίως στηρίχτηκα σε μελέτες των Γ. Σεφέρη, Γ. Θεοτοκά, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Γ. Δάλλα, Μ. Περάνθη, Ανδρέα Καραντώνη.
Το 1993 στην εφημερίδα «Εμπρός» της Ξάνθης με την ευκαιρία του εορτασμού των πενήντα χρόνων από τον θάνατο του Παλαμά δημοσιεύθηκαν επτά κείμενά μου με κεντρικό θέμα «Ο Κωστής Παλαμάς και το 1821». Ανάμεσα στα άλλα αναφέρομαι και στην προσέγγιση του στρατηγού Μακρυγιάννη από τον πρωτοπόρο Κωστή Παλαμά. Λέω «πρωτοπόρος» γιατί με το έργο του συντέλεσε στο «ξαναδιάβασμα» του 1821.
Στα πλαίσια των 160 χρόνων από τη γέννηση του Κωστή Παλαμά ασχολήθηκα με τη συμβολή του στην ανάγνωση της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Σε πρόσφατο αδημοσίευτο άρθρο μου «Ο Κωστής Παλαμάς και η νεοελληνική λογοτεχνία» (17 Μαρτίου 2020) γράφω: «Η αντιποιητική Αθήνα του 19ου αιώνα δεν ευνοούσε την ανάπτυξη της πεζογραφίας. Ο Παλαμάς πιο πολύ ασχολήθηκε με την ποίηση παρά με την πεζογραφία της περιόδου. Ξεχωρίζει
τα Απομνημονεύματα και την Πάπισσα Ιωάννα του Εμμ. Ροΐδη. Τα Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη και του Μακρυγιάννη τα εξετάζει ως λογοτεχνικά κείμενα, θεωρώντας ότι είναι σταθμός του νεοελληνικού πεζού λόγου. Επίσης αναφέρεται στα πεζά έργα των Αλ. Ραγκαβή και Σπ. Ζαμπέλιου, που τους θεωρεί πατέρες της ιστορικής μυθιστορίας».
Η Βενετία Αποστολίδου στο σημαντικό βιβλίο της «Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας» (1992) σημειώνει σχετικά: «(Ο Κ. Παλαμάς) το 1911 εντοπίζει τις αρχές της (ενν. νεοελληνικής πεζογραφίας) στα _Απομνημονεύματα_ των αγωνιστών του 1821.
Ο Παλαμάς είναι ίσως ο πρώτος που ανακάλυψε την αξία που έχουν αυτά όχι μόνο για την ιστορία, αλλά κυρίως για την εξέλιξη της νεοελληνικής πεζογραφίας».
Το 1911, την ημέρα της Εθνικής Γιορτής, 25 του Μάρτη, μιλά ο ποιητής στη «Φοιτητική Συντροφιά», με θέμα «Ηρωικά Πρόσωπα και Κείμενα» ( βρίσκεται στον τόμο Η’ των Απάντων, σελ. 52 – 65). Στο κείμενο της ομιλίας του Παλαμά αναφέρεται η Β. Αποστολίδου, το οποίο θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια.
Στο μεγαλύτερο μέρος της ομιλίας του ο Κ. Παλαμάς αναφέρεται στα Απομνημονεύματα που ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης υπαγόρευσε το καλοκαίρι του 1836 στον περίφημο Γεώργιο Τερτσέτη, στην απλή γλώσσα, όπως την ονόμαζε. Οι δυο άνδρες είχαν συνδεθεί κατά τη διάρκεια της γνωστής δίκης το 1834, όταν η Βαυαρική αντιβασιλεία θέλησε για πολιτικούς λόγους να καταδικάσει σε θάνατο τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη και ο Τερτσέτης που ήταν ένας από τους δικαστές, αρνήθηκε να υπογράψει τη θανατική του καταδίκη. Το βιβλίο εκδόθηκε με τίτλο “ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΣΥΜΒΑΝΤΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΥΛΗΣ Από τα 1770 έως τα 1836”.
Ο Παλαμάς μιλώντας στους νέους της Φοιτητικής Συντροφιάς κυρίως τονίζει τη σημασία της γλώσσας του λαού στον πεζό λόγο, γιατί στην ποίηση ήδη είχε κατοχυρωθεί η δημοτική. Σημειώνει το ρόλο του Σχολείου, κατά τα μετεπαναστατικά χρόνια, στην επιβολή της καθαρεύουσας. Αναφέρει χαρακτηριστικά μια φράση του αμερικανού Έμερσον: «Θέλετε να μάθετε πώς να γράφετε; Στο δρόμο, από το δρόμο να πάρετε μαθήματα […] Ο λαός, κι όχι το Σκολειό, να το home , το σπίτι του συγγραφέα».
Η αναφορά του Κωστή Παλαμά στον Μακρυγιάννη είναι περιορισμένη σε έκταση αλλά πολύ σημαντική σε βαρύτητα. Θα παραθέσουμε αυτολεξεί αποσπάσματα του παλαμικού κειμένου:
«Ένα είναι το έργο που πρέπει να ξεχωριστεί με τιμή και με ξάφνισμα, και να βαλθεί απάνου από τ’ άλλα. Κειμήλιο της δημοτικής γλώσσας, και χωρίς καμιά καλλιτεχνική αξίωση, παράδειγμα μιας ασυνείδητης τέχνης φυσικής που δεν της λείπουν ομορφιές, που είναι όλη χαρακτήρας. Τα «Απομνημονεύματα» του στρατηγού Μακρυγιάννη».
Στη συνέχεια ο ομιλητής αναφέρεται στον ποιητή Βλαχογιάννη που επιμελήθηκε «καθώς τους έπρεπε κι εδώ και λίγα χρόνια μας τα έφερε στο φως με λαμπρά προλεγόμενα». Με καθαρό και άμεσο τρόπο συγκρίνει τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη με τη Διήγηση του Κολοκοτρώνη. Του Μακρυγιάννη η συγγραφή είναι «κατόρθωμα πιο πλατύ στο θέμα, πιο γιομάτο στην ουσία, πιο τέλειο στο ύφος».
Πολλά είναι τα χαρακτηριστικά που αποδίδει ο Παλαμάς στο κείμενο του στρατηγού: «ασύγκριτο στο είδος του, σα θάμα του ψυχόρμητου, σαν είδος αριστούργημα του αγράμματου, μα γερού και αυτόνομου, μυαλού, γραμμένο αγάλια αγάλια, ντροπαλά και ανυποψίαστα, από άνθρωπο του τουφεκιού, όχι της πέννας, μα γραμμένο με το χέρι του το ίδιο, χωρίς βοήθεια τρίτου, από άνθρωπο απαίδευτο που δεν υποψιαζόταν τη συγγραφική του φλέβα, και που έτοιμος είναι συμπάθιο ικετευτικά να ζητήσει από τους διαβασμένους, γιατί τόλμησε να καταπιαστεί με τη δουλειά τους».
Η συγγραφή του Μακρυγιάννη κρύβει και άλλες αρετές και έχει πλέρια «χρησιμότητα» θα λέγαμε. Ο Παλαμάς «γράφει» στο περιεκτικό αυτό κείμενο: «Πλούσιο από κάθε λογής εκφραστικούς τρόπους, το ίδιο το έργο πηγή γραμματικών κανόνων, για να απελπίσουνε και να πεισμώσουν το σκελεθρωμένο λογιωτατισμό, για να ξαφνίσουν και για να τραβήξουνε τον αληθινό επιστήμονα, τον ψυχολόγο παρατηρητή, μαζί “ιστορικός, γλωσσικό και φιλολογικόν μνημείον”, ιερά παραγγελμένο από την εθνική ψυχή που σα να του ψιθύρισε στ’ αυτί του συγγραφέα της να το συγγράψει, καθώς εύγλωττα το χαρακτηρίζει στον αναλυτικό πρόλογο του έργου ο εκδότης του».
Κλείνει την ομιλία του ο Παλαμάς στη «Φοιτητική Συντροφιά» αναφερόμενος στις τρεις «κορφές, πρωθιεράρχες […] μέσα στη λειτουργία του εθνικού ηρωισμού, Κολοκοτρώνης, Μιαούλης, Καραϊσκάκης», τους οποίους πρέπει να μελετάμε για να μας καθοδηγούν στη ζωή μας.
Αυτά τα λίγα γράφει ο Κωστής Παλαμάς στα 1911 για τον στρατηγό Μακρυγιάννη και τα Απομνημονεύματά του. Τριάντα χρόνια περίπου μετά (1943) ο Γιώργος Σεφέρης σε ένα επίσης εξαιρετικό κείμενο «Ένας Έλληνας – Ο Μακρυγιάννης» γράφει πως ο Μακρυγιάννης «είναι από τις πιο μορφωμένες ψυχές του νέου ελληνισμού». Δίκαια. Σε επόμενο κείμενό μας θα παρουσιάσουμε την επίσης ομιλία του Σεφέρη.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
