Και πριν ξεσπάσει η παγκόσμια πολυεπίπεδη λαίλαπα της πανδημίας του κορονοϊού είχαμε σημειώσει ότι η ανθρωπότητα βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Η πανδημία πιθανόν θα επιταχύνει τα πράγματα. Προσωπικά, εδώ και δεκαετίες, μιλούσα για έναν Μεσαίωνα. Λέγοντας αυτό εννοώ ότι προσεγγίζουμε την πραγματικότητα με καθιερωμένα μέσα και τρόπους. Έχουμε, θα λέγαμε, επιλέξει μια μοναδική οπτική γωνία, που εμφανίστηκε κατά τη λεγόμενη περίοδο του Διαφωτισμού.
Για τον σύγχρονο κόσμο οφείλουμε να έχουμε σύγχρονη ματιά, αιρετικούς ενίοτε μα χρήσιμους οδηγούς. Απαραίτητους για να δούμε τον κόσμο από την αρχή. Πάντοτε σκέφτομαι τη δομή της ιστορικής κοινωνίας: φύση – οικονομία – κοινωνία – πολιτισμός. Γνωρίζουμε ότι στο τετραώροφο αυτό οικοδόμημα όλα είναι αλληλένδετα και αλληλοεπηρεαζόμενα. Τίποτε δεν είναι αποκομμένο και αυτόνομο. Και κάτι ακόμη, σε όλα υπάρχει «ιστορικότητα», παρθενογένεση και καθαρότητα δεν υπάρχει. Όλα κουβαλούν πολλά από το παρελθόν το απώτατο και από τις ποικίλες επιγαμίες.
Την τελευταία δεκαετία ασχολήθηκα με το έργο τριών συγγραφέων, που με βοήθησαν να αναθεωρήσω ή να συγκροτήσω έναν άλλο τρόπο θέασης ερμηνείας του γίγνεσθαι.
Αναφέρω κατά σειρά γέννησης τους τρεις αυτούς συγγραφείς:
Ο Έρικ Τζον Έρνεστ Χομπσμπάουμ (Eric Hobsbawm, 9 Ιουνίου 1917 – 1 Οκτωβρίου 2012 ήταν Βρετανός Μαρξιστής ιστορικός, διανοούμενος και συγγραφέας.
Ο Ίρβιν Γιάλομ (Irvin David Yalom, Ουάσινγκτον, 13 Ιουνίου 1931-) Αμερικανός ψυχοθεραπευτής, συγγραφέας και ομότιμος καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ.
Ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι (εβραϊκά: יובל נח הררי) γεννήθηκε το 1976 στο Ισραήλ, ιστορικός και καθηγητής του τμήματος ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Ειδικεύεται στην παγκόσμια ιστορία και τις μακροϊστορικές διαδικασίες.
Και οι τρεις του έχουν πλουσιότατο και ποικίλο έργο. Το σημαντικό, που δείχνει και το ενδιαφέρον του κοινού, είναι ότι και των τριών αυτών συγγραφέων κυκλοφορούν σε ελληνικές μεταφράσεις πολλά έργα τους και διαβάζονται πολύ.
Θα παραθέσουμε σπαράγματα του κάθε συγγραφέα που δείχνουν τη σύγχρονη ματιά της προσέγγισής τους. Επέλεξα ένα θέμα για τον κάθε συγγραφέα, σε σχέση με τον άνθρωπο και την πορεία του.
Θα ξεκινήσουμε από τον Ίρβιν Γιάλομ στο θέμα ζωή και θάνατος:
Η ζωή είναι μια σπίθα ανάμεσα σε δύο όμοια κενά, το σκοτάδι πριν τη γέννηση και το σκοτάδι μετά τον θάνατο – Ο θάνατος, είναι μοναχικός. Είναι το πιο μοναχικό γεγονός στη ζωή ενός ανθρώπου – Όσα περισσότερα αποκτούμε τόσο περισσότερα θέλουμε, και τόσο πιο βαθιά είναι η θλίψη μας όταν δεν μπορούμε να τα αποκτήσουμε. Παιδιά μου, ακούστε με: Εάν επιθυμείτε την ευτυχία, μην σπαταλάτε τη ζωή σας αγωνιζόμενοι για κάτι που πραγματικά δεν χρειάζεστε.
Συνεχίζουμε με τον Έρικ Τζον Έρνεστ Χομπσμπάουμ στο θέμα του έθνους και του εθνικισμού:
Ο Χομπσμπάουμ, υιοθετώντας την άποψη ότι ο εθνικισμός πρωτίστως είναι μια πολιτική αρχή, η οποία αξιώνει ότι η πολιτική και η εθνική μονάδα πρέπει να συμπίπτουν, υποστηρίζει ότι έτσι το πολιτικό χρέος των μελών προς το εθνικό κράτος υπερισχύει όλων των άλλων δημοσίων υποχρεώσεων, και σε εξαιρετικές περιπτώσεις (όπως πολέμους) όλων των άλλων υποχρεώσεων οποιουδήποτε είδους. Τονίζει ιδιαίτερα το στοιχείο του κατασκευάσματος, της επινόησης και της κοινωνικής μηχανικής που (υπ)εισέρχονται στην δημιουργία των εθνών». «Τα σύγχρονα έθνη […] ισχυρίζονται ότι είναι ριζωμένα στην απώτατη αρχαιότητα, και το αντίθετο του κατασκευασμένου, δηλαδή ανθρώπινες κοινότητες τόσο “φυσικές” ώστε να μην χρειάζεται κανείς άλλος ορισμός παρά μόνο η αυτοεπιβεβαίωση. Η έννοια της «επινόησης» ουσιαστικά αναδεικνύει το ρόλο του παρόντος στην οργάνωση του παρελθόντος.
Τρίτος είναι ο νεότερος Γιουβάλ Νόα Χαράρι για το μέλλον του ανθρώπου.
Από την εμφάνιση του Χόμο Σάπιενς κατά την εποχή του Λίθου έως σήμερα είμαστε πολύ πιο ισχυροί απ’ ό,τι στο παρελθόν και η ζωή μας είναι σίγουρα πιο άνετη απ’ ό,τι ήταν παλιά, αλλά το αν είμαστε πιο ευτυχισμένοι από τους προγόνους μας είναι αμφισβητήσιμο. Όσο αποκωδικοποιούμε τη δομή του εγκεφάλου και τον γενετικό μας κώδικα χάρη στη βιοτεχνολογία, την τεχνητή νοημοσύνη και τη επεξεργασία Μεγάλων Δεδομένων, η αυθεντία θα περνάει σε εξωτερικούς αλγόριθμους και οι περισσότεροι άνθρωποι θα γίνονται οικονομικά και πολιτικά ανίσχυροι. Αλλάζει πλέον η τεχνολογία που έως τώρα στήριζε τη δημοκρατία. Οι νέες τεχνολογίες, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία, ευνοούν πια αντιδημοκρατικές επιλογές. Είμαστε πιο ισχυροί από ποτέ άλλοτε, αλλά δεν έχουμε ιδέα τι να κάνουμε με αυτή τη δύναμη. Υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο από δυσαρεστημένους και ανεύθυνους θεούς που δεν ξέρουν τι θέλουν;
Με αφορμή την ημέρα της Λαμπρής, σκέφτηκα, κατά την ευχή για «Ολόγιομη Ανάσταση», να δούμε λίγο διαφορετικά τον σύγχρονο κόσμο και άνθρωπο.
Εύχομαι και ελπίζω σε έναν κόσμο που να πηγαίνει σε σωστή κατεύθυνση, μετά το τέλος της πανδημίας.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
