Ο Κωστής Παλαμάς (1859 – 1943), του οποίου φέτος συμπληρώθηκαν 160 χρόνια από τη γέννησή του, αποτελεί μεγάλο κεφάλαιο του νεοελληνικού πολιτισμού. Με το πλήθος του έργου του ως ποιητής, δοκιμιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας, διηγηματογράφος και θεατρικός συγγραφέας, ο Παλαμάς επανακαθόρισε τα όρια του εθνικού στο γλωσσικό και δημιουργικό επίπεδο. Παρότι εθνικός, αυτό δεν τον εμπόδισε να είναι ένας ευρωπαίος και παγκόσμιος δημιουργός, όπως σημειώνει σε κείμενό του ο Roger Milliex «έγινε παγκόσμιος επειδή ήταν ριζωμένος» (εννοεί ριζωμένος στην πατρίδα του).
Ο Ροζέ Μιλλιέξ (1913 – 7 Ιουλίου 2006) ήταν Γάλλος διανοούμενος και φιλέλληνας με πολύ σημαντική πνευματική και πολιτιστική δραστηριότητα στην Ελλάδα. Στην πολυσέλιδη «Νέα Εστία» – Χριστούγεννα 1943 που κυκλοφόρησε με το θάνατο του Κωστή Παλαμά (471 σελ.) περιέχεται η εργασία του Μιλλιέξ «Ο Παλαμάς κ’ οι Ευρωπαϊκές αξίες» (μετ. Γ. Πράτσικα, σελ. 316 – 350) που θα μας βοηθήσει να φωτίσουμε το θέμα μας.
Ο Θεόδωρος Ξύδης (Πύργος Ηλείας, 1909 – Αθήνα, 1985) Έλληνας ποιητής και δοκιμιογράφος) εξάλλου σημειώνει: «Πολλά δημοσιεύματα του Κωστή Παλαμά, που ανήκουν σε κάθε είδος του γραπτού λόγου, μελέτες, δοκίμια, κριτικές, άρθρα αναφέρονται σε πολλούς ξένους ποιητές, πεζογράφους, φιλοσόφους, επιστήμονες. Ιδιαίτερα στην ποίησή του τούς είδε με τη λυρική πολυμορφία του, μέσα στους έξοχους οραματισμούς του» και παρακάτω συμπληρώνει: «Κοινωνεί κάθε φορά με τους ξένους δημιουργούς ευκίνητα και ελεύθερα, αναζητώντας τις ιδέες που εκπροσωπούν ή έχοντας την πρόθεση να τεκμηριώσει κάτι ή να εξαφανίσει κάποιαν αμφιβολία».
Ο Θεόδωρος Ξύδης το 1983 κυκλοφόρησε στις εκδόσεις του Συλλόγου προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, το βιβλίο του «Παλαμάς», σελ. 229), όπου περιέχεται το κεφάλαιο «Ο Παλαμάς και του παγκόσμιο πνεύμα» (σελ. 140 – 169). Ο συγγραφέας συνοπτικά παραθέτει τον πλούσιο «ωκεανό», θα έλεγα, των σχετικών παλαμικών έργων.
Θα αναφερθούμε εντελώς ενδεικτικά στους τομείς αυτούς, που σχετίζονται με το παγκόσμιο πνεύμα.
Ξεκινά από τη Λατινική ποίηση, αναφέροντας τους ποιητές με τους οποίους ασχολήθηκε ο Παλαμάς, αναφέροντας και ποιήματά του που αναφέρονται σ’ αυτούς. Πέρασε στη συνέχεια στον Ευρωπαϊκό πολιτισμό τον οποίο «ο Παλαμάς είδε σαν κάτι σαν ένα σύνολο βασικών αξιών, που εγεννήθηκαν ιστορικά και τείνουν σε κάτι το ενιαίο». Για πολλούς ποιητές αφιέρωσε σελίδες απέραντου θαυμασμού. Τρεις ήταν οι ανυπέρβλητοι: Ντάντε, Σαίξπηρ, Γκαίτε. Σ’ αυτούς αφιερώνει πολλές εργασίες, πολλά ποιήματα. Αλλά και σε πολλούς άλλους αφιερώνει σελίδες πολλές (Ρονσάρ, Ουγκώ, Μπωντλαίρ, Μαλλαρμέ, Βαλερύ, πολλούς άλλους γάλλους – ήταν η γλώσσα που από μικρός έμαθε – γερμανούς, ιταλούς, άγγλους, αμερικανούς, τη δημοτική ποίηση ξένων λαών). «Ο Παλαμάς ήταν άριστα πληροφορημένος για όλα τα ρεύματα τα φιλολογικά και τα καλλιτεχνικά».
Να σημειώσουμε, με την ευκαιρία, ότι μετέφρασε πολλούς ποιητές, που υπάρχουν στον 11ο τόμο των Απάντων του (300 σελίδες). Τα μεταφρασμένα αυτά ποιήματα είχαν πρωτοεκδοθεί το 1930 με τίτλο «Ξανατονισμένη Μουσική». Στα Άπαντα, σε Επίμετρο περιέχονται και άλλες μεταφράσεις που δεν είχαν περιληφθεί το 1930.
Επανερχόμαστε στην εργασία του Θ. Ξύδη. Συνεχίζει με την ξένη πεζογραφία. Ο Παλαμάς ασχολήθηκε με τους ρώσους πεζογράφους Ντοστογιέφσκη και Τολστόη, αλλά και άλλους ρώσους πεζογράφους και ποιητές. Αναφέρεται επίσης στον Ανατόλ Φρανς, στον Προυστ, στον Ίψεν, στον Μπέρναρ Σω, στον Πιραντέλλο. Ακολουθεί η ενότητα σχετικά με τη φιλοσοφία και τους φιλοσόφους: Σπινόζα, Καντ, Ρουσσώ, Ταιν, θετικιστές, Σπένσερ, Χαίκελ, Νίτσε, Μπερξόν, Κρότσε, Σπένγκλερ. Θα λέγαμε ότι ασχολήθηκε όχι μόνο με την παλιότερη, αλλά και τη σύγχρονή του φιλοσοφική σκέψη.
Σειρά έχουν οι φιλόλογοι και η φιλολογία. Αναφέρεται στον γερμανό γραμματολόγο Κρουμπάχερ «ο οποίος άνοιξε δρόμους στη σταδιοδρομία της Βυζαντινής φιλολογίας», στον Φωριέλ που εξέδωσε σε δύο τόμους τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, στον ιστορικό αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας Κρουαζέ.
Μετά τις θεωρητικές επιστήμες, σειρά έχουν οι θετικές. Ο Παλαμάς σε κείμενά του αναφέρεται στον Παστέρ, στον Άινστάιν, για τον οποίο σημειώνει: «ο διασείσας την πίστιν εις το απόλυτον του τόπου και του χρόνου». Ακολουθούν διάφοροι καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι και ο Βάγκνερ.
Απ’ όλους τους χώρους ο Παλαμάς ξεχώριζε και ασχολούνταν με όσα πρόσωπα τον συγκινούσαν, παλιότερα και νέα. Έκρινε αντικειμενικά, η γνώμη του ήταν διατυπωμένη προσεκτικά, χωρίς βίαιους χαρακτηρισμούς. Για πολλούς αφιέρωσε στίχους και ολόκληρα ποιήματα. Επίσης θέλει να παντρέψει την ποίηση με την επιστήμη. Για όλα τα παραπάνω, ο Θ. Ξύδης αναφέρει αποσπάσματα παλαμικών ποιημάτων. Σημειώνει: «Με την τάση (ενν. του Κ. Παλαμά) της αισθητικής και ηθικής ανανεώσεως μας φέρνει σε μια πανανθρώπινη πραγματικότητα και σε μια παγκοσμιότητα ιδεών, όπως εκείνος τις αντιλαμβάνεται».
Ξαναγυρίζουμε στον Ροζέ Μιλλιέξ που εύστοχα παρατηρεί: «Ανάμεσα στους σημερινούς Έλληνες, ο Παλαμάς είναι χωρίς αμφιβολία ο πρώτος που συνειδητοποίησε τόσο φανερά τους συγγενικούς δεσμούς που συνδέουν τις ευρωπαϊκές με τις ελληνικές αξίες».
Σε ακόλουθο μάλιστα σημείο του κειμένου του επεξηγεί: «Εκείνοι, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Βαλαωρίτης, ο Ροΐδης, ένιωσαν τη φυσικήν ανάγκη να παν να συναντήσουν την Ευρώπη, ενώ αυτός, ο Παλαμάς, απόμεινε στο ερημητήριό του, για να υποδεχτεί την άυλη Ευρώπη πούρθε σ’ εκείνον».
Είναι γνωστό ότι ο Παλαμάς δεν ταξίδεψε καθόλου στο εξωτερικό, αλλά και στο εσωτερικό είχε ελάχιστες μετακινήσεις. Παρ’ όλα αυτά διακηρύσσει:
«Του κόσμου είμαι πολίτης, / πατρίδα έχω τη γη».
Είναι κοσμοπολίτης, μετά το 1922 όμως και τη μικρασιατική κατάρρευση γράφει:
«Μάνα, η πατρίδα χάνεται,/Μάνα μου, ο κόσμος χάνεται».
Ο Παλαμάς έβαζε όρια στην αγάπη του για την πατρίδα. Ο Γκαίτε έγραψε κάπου: αν για τον μπεκρή που θέλει να πιει κρασί κάθε ποτήρι είναι κατάλληλο, για να πιεις και να ευφρανθείς πραγματικά τίποτα δεν αξίζει όσο ένα ελληνικό κύπελλο. Αντί να κολακευθεί για την προτίμηση, ο Παλαμάς απαντά με ηρεμία: «Εγώ πιστεύω πως το κρασί ευφραίνει πιωμένο σε κάθε λογής ποτήρι».
Ο Παλαμάς, παρόλο που ήρθε σε επαφή με τόσους ποιητές και με τόσες λογοτεχνίες, σημειώνει ο Μιλλιέ ότι «διατηρεί ανέπαφους όλον τον ελληνισμό του και όλη την πρωτοτυπία του ανάμεσα στις πιο ποικίλες ευρωπαϊκές επικοινωνίες». Θα λέγαμε, μαζί με τον Μιλλιέ, ότι ο Παλαμάς «κατόρθωσε πάντα ν’ αποφύγει την εθνικιστικήν αίρεση […] Τούτη η ίδια πετυχημένη συγχώνευση του τοπικού και του παγκόσμιου σύγχρονου στοιχείου είναι που μας γοητεύει στον Παλαμά».
Πιστεύει στην ειρήνη, στην πανανθρώπινη φιλία και συνεργασία. «Για τον πρωτόφαντο χορό δώστε λαοί τα χέρια, / η Ελλάδα, ω! ποια προπύλαια σου ανοίγει, Πανευρώπη».
Θέλησα να κλείσω το κείμενό μου τούτο με ένα ολόκληρο ποίημα του Κωστή Παλαμά. Από τα πολλά και σημαντικά επέλεξα ένα από τις Πατρίδες, σονέτα γραμμένα το 1895 – [Σαν των Φαιάκων το καράβι…]
«Σαν των Φαιάκων το καράβ’ η Φαντασία / χωρίς να τη βοηθάν πανιά και λαμνοκόποι / κυλάει· και είναι στα βάθη της ψυχής μου τόποι/ πανάρχαιοι κι ασάλευτοι σαν την Ασία, / πεντάγνωμοι κι απόκοτοι σαν την Ευρώπη / σα μαύρη γη Αφρική με σφίγγ’ η απελπισία, / κρατώ μιαν άγρια μέσα μου Πολυνησία, και πάντα ένα Κολόμβο παίρνω το κατόπι. /
Και τα τεράστια της ζωής και τα λιοπύρια / των τροπικών τα γνώρισα, και με των πόλων / τυλίχτηκα τα σάβανα, και χίλια μύρια / Ταξίδια εμπρός μου ξάνοιξαν τον κόσμον όλο. / Και τι ‘μαι; Χόρτο ριζωμένο σ’ ένα σβώλο / απάνω, που ξεφεύγει κι απ’ τα κλαδευτήρια» .
Μέσα σ’ όλο τον κόσμο και σ’ όλο τον πολιτισμό, είμαι ένα «Χόρτο ριζωμένο σ’ ένα σβώλο / απάνω, που ξεφεύγει κι απ’ τα κλαδευτήρια».
Ταπεινότητα, αυτογνωσία. Έχει δίκιο ο Άγγελος Σικελιανός που σε ομιλία του το 1936 στον «Παρνασσό» με τίτλο «Ο Παλαμάς ασκητής και μύστης» τον αποκαλεί «άγιο»…
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
