21η Νοεμβρίου 2019: Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
Για την παγκόσμια ημέρα φιλοσοφίας, που φέτος γιορτάζεται την 21η Νοεμβρίου, σκέφτηκα να ασχοληθώ με τη σχέση φύσης και ανθρώπου και με τις σχετικές απόψεις και θεωρίες των ημερών μας. Στα νιάτα μου μελετούσα κλασικούς διανοητές. Το περίφημο βιβλίο του Κόνραντ Λόρετζ (Konrad Lorenz 1903-1989) «Τα 8 θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας» με είχε επηρεάσει ιδιαίτερα, με ευαισθητοποίησε όσον αφορά τις διαστάσεις που πρέπει να έχει η οικολογία. Τα τελευταία χρόνια, μελετώντας και διδάσκοντας τη νεότερη και σύγχρονη φιλοσοφία, ακολούθησαν και άλλες προσεγγίσεις μου, ιδιαίτερα στις φιλοσοφικές απόψεις του Arne Naess και του Henryk Skolimowski.
Ερευνώντας τούτο τον καιρό, κατά βάση στο διαδίκτυο, τα θέματα της οικοφιλοσοφίας, συνάντησα τα έργα και τις απόψεις ενός σύγχρονου επιστήμονα και διανοητή, του Σταύρου Καραγεωργάκη, ο οποίος το 2006 συνέταξε τη Διδακτορική Διατριβή «Περιβαλλοντική ηθική και πολιτική οικολογία, Οι υποχρεώσεις μιας οικολογικής κοινωνίας απέναντι στο μη ανθρώπινο κόσμο», στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. [Αποτελείται από 298 σελίδες και την διάβασα – όχι εξαντλητικά – στο Αρχείο διδακτορικών διατριβών].
Θα μου επιτρέψετε, αγαπητοί αναγνώστες και αναγνώστριες στον νέο αυτό να αφιερώσω το κείμενό μου.
Μου έκανε τρομερή εντύπωση, θετική εννοώ, η οικολογική συνείδηση που αποπνέει το έργο «Πρωταγόρας» του Πλάτωνα. Παρακολουθούμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την αρχαιοελληνική «δημιουργία του κόσμου», όπου κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η έννοια της ισορροπίας. Δεν υπάρχει διάκριση και διαχωρισμός μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης. « Ἐμηχανᾶτο δὲ ταῦτα ἔχων εὐλάβειαν μὴ ἀϊστωθείη τὶ γένος» [= τα επινοούσε αυτά, επειδή πρόσεχε μήπως αφανιστεί κάποιο είδος]. Η φύση και ο άνθρωπος είναι ισότιμοι, τίποτε δεν προηγείται. Γιατί; Αν αφανιστεί ένα οποιοδήποτε είδος, αυτό θα έχει συνέπειες σε όλη την πλάση. Δυστυχώς, είναι κάτι που το ξεχάσαμε – κυρίως τους τελευταίους «διαφωτισμένους» αιώνες.
Από το 17ο αιώνα και μετά, με τις ιδέες του Διαφωτισμού, ο άνθρωπος γίνεται το κέντρο του κόσμου και με το δόγμα «Η γνώση είναι δύναμη» τα πάντα στηρίζονται στην εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Ζούμε πια τα αποτελέσματα τούτης της αντίληψης. Η κλιματική αλλαγή, όλα τα προβλήματα του περιβάλλοντος, η εμπορευματοποίηση των πάντων, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής. Και η διανόηση, η φιλοσοφία συχνά κινείται στη σφαίρα της απόλυτης / αποκομμένης θεωρίας, ξεχνώντας τη φράση του Μαρξ: «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα είναι να τον αλλάξουμε». Δεν υποστηρίζω τον μονοσήμαντο πρακτικισμό, πιστεύω στην αναγκαιότητα της θεωρίας, συγχρόνως όμως πρεσβεύω την ανάγκη για ισορροπημένη βελτίωση του ανθρώπου μέσα σε ένα βέλτιστο σύμπαν.
Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου και περισσότερο στον 21ο αιώνα αναπτύσσoνται, λόγω των οξυμένων περιβαλλοντικών προβλημάτων, μια σειρά φιλοσοφικές θεωρίες και απόψεις που αποσκοπούν όχι στην καταγραφή, όσο κυρίως στη θεραπεία και αναστροφή του τρόπου με τον οποίο ο σύγχρονος άνθρωπος προσεγγίζει εν γένει τη φύση. Η προσέγγιση αυτή οφείλει να διακρίνεται από μια νέα «ηθική», σύμφωνα με την οποία θα επιδιώκεται η διατήρηση του περιβάλλοντος. Οι φιλόσοφοι που ακολουθούν αυτή την προσέγγιση αποσκοπούν στην ευημερία του ατόμου μέσα όμως σε ένα ισορροπημένο περιβάλλον.
Ήδη από τη δεκαετία του ’70 ο Aldo Leopold (1968) αναφέρεται σε μια ανθρώπινη κοινότητα που αποτελεί μέρος μιας ολότητας, θεωρώντας ταυτόχρονα ότι αυτή η πλανητική ολότητα έχει δικαιώματα και μάλιστα ίσης αξίας με αυτή των μερών της. Το 1975 ο Peter Singer ασχολείται με τα δικαιώματα των ζώων. Θα λέγαμε ότι πλέον διευρύνεται η έννοια της κοινότητας, εκτός από τους ανθρώπους περιλαμβάνονται πλέον και άλλες οντότητες, ζώα, φυτά, νερό. Άρα ό,τι χρέος έχουμε απέναντι στον συνάνθρωπο, έχω και απέναντι σε κάθε άλλο μέλος της φύσης. Η ηθική απευθύνεται σε όλα τα μέλη της νέας κοινότητας.
Τα άλλα μέλη, οι άλλες οντότητες δε δημιουργήθηκαν για να υπηρετούν τον άνθρωπο.
Από πολύ παλιά έλεγα ότι η οικολογία δεν είναι να «μαζεύουμε γόπες», είναι κάτι ουσιαστικότερο. Με βοήθησαν και οι απόψεις του Λόρεντζ σ’ αυτό. Ο φιλόσοφος Άρνε Νες (Arne Naess) που γεννήθηκε στην Νορβηγία το 1912 και πέθανε το 2009, κάνει διάκριση σε βαθιά και ρηχή οικολογία. Στη ρηχή οικολογία η φύση έχει αξία για την ευζωία του ανθρώπου, ενώ στη βαθιά οικολογία η φύση έχει αξία από μόνη της. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να γίνουν ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Τελικά οφείλουμε να εκτιμούμε την ποιότητα της ζωής και όχι να επιδιώκουμε διαρκώς την αύξηση του επιπέδου ζωής. Ο Leopold, εξειδικεύοντας το θέμα, υποστηρίζει ότι πρέπει να θεσπιστούν κώδικες αναφορικά με τη σχέση ανθρώπου – περιβάλλοντος. Υποστήριξε μια ηθική της κοινότητας γης. Η κοινότητα αυτή περιλαμβάνει τα εδάφη, τα νερά, τα φυτά και τα ζώα ή, όπως συνήθιζε να λέει, συνολικά τη γη (land). Αυτή η ηθική της γης αναδεικνύει το δικαίωμα των στοιχείων της να συνεχίζουν να υπάρχουν και μάλιστα σε τέτοιες συνθήκες, ώστε να διαβιούν σε ένα υγιές περιβάλλον. Για την ακρίβεια η ρήση του Leopold ήταν ότι: «Ένα πράγμα είναι σωστό όταν τείνει να διατηρήσει την ακεραιότητα, τη σταθερότητα και την ομορφιά της βιοτικής κοινότητας. Είναι λάθος όταν τείνει να κάνει το αντίθετο».
Άλλοι φιλόσοφοι στις μέρες μας εξειδικεύουν περισσότερο τα θέματα, υποστηρίζοντας πιο συγκεκριμένες θέσεις για τις σχέσεις των ανθρώπων με τα ζώα. Ο Πίτερ Σίνγκερ (Peter Singer) αναπτύσσει μια θεωρία για τα ζώα, σύμφωνα με την οποία πρέπει να μειώσουμε και σταδιακά να τερματίσουμε τον πόνο που προκαλούμε στα μη ανθρώπινα ζώα. Επίσης υπάρχουν θεωρίες που συνδέουν το φεμινισμό με την οικολογία (οικοφεμινισμός) που υποστηρίζει ότι η εκμετάλλευση που έχει υποστεί η γυναίκα από τον άνδρα είναι ανάλογη με την εκμετάλλευση που έχει υποστεί η φύση από τον άνθρωπο.
Θα επανέλθουμε στις βασικές θέσεις του Arne Naess που σημειώνει ότι η βασική ενασχόλησή μας θα πρέπει να είναι προσανατολισμένη στην ποικιλομορφία, στην πολυπλοκότητα, στην αυτονομία, στην αποκέντρωση, στη συμβίωση, στην ισοτιμία και την ισότητα ατόμων και ομάδων. Όλα αυτά συνεπάγονται την αλλαγή των στάσεων και των πολιτικών του ανθρώπου. Ο καταναλωτισμός και η σπατάλη είναι αντίθετα σε μια νέα αναγκαία στάση και σε ένα νέο αξιακό σύστημα. Αυτό ακριβώς τονίζει και ο Henryk Skolimowski στο βιβλίο του «Οικοφιλοσοφία – Καινούρια τακτική για τη ζωή», που (κατά το οπισθόφυλλο) «Οι ιδέες του αποτελούν πρόσκληση για πνευματική εγρήγορση και αφετηρία για μια νέα σχέση με τον κόσμο».
Ολοκληρώνοντας το κείμενό μου αυτό, θα έλεγα – αν αναφερθούμε σε όλη τη φύση και όχι μόνο στον άνθρωπο – ότι μπορούν να ισχύουν οι διατυπώσεις του Καντ «Να πράττεις μόνο σύμφωνα με αξιώματα που θα ήθελες ταυτόχρονα να ισχύουν ως οικουμενικοί νόμοι» και «Η Ηθική δεν είναι το δόγμα που καθορίζει πώς να γίνουμε ευτυχισμένοι, αλλά πώς να είμαστε άξιοι για να γίνουμε ευτυχισμένοι». Αυτά αποτελούν την κατηγορική προσταγή στην Οικοφιλοσοφία, στην περιβαλλοντική ηθική, αν θέλετε.
Ο Σταύρος Καραγεωργάκης πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο «Ζώα στα πλοκάμια της ανθρώπινης ηθικής» (εκδ. Ευτοπία). Δεν το διάβασα ακόμη, αλλά είδα μια ενδιαφέρουσα παρουσίασή του από την κυρία Άννα Λυδάκη, καθηγήτρια Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, η οποία ανάμεσα στα άλλα σημειώνει: «όπως φαίνεται από το έργο του, ο συγγραφέας είναι ένας από εκείνους τους επιστήμονες που κινητοποιούνται για τα δικαιώματα των ζώων στο πλαίσιο μιας διευρυμένης ηθικής. Μιας ηθικής που θα υπερβαίνει τους περιορισμούς του ανθρωπισμού και θα λαμβάνει υπόψη τα μη ανθρώπινα είδη, το περιβάλλον και την περίπλοκη σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ ανθρώπων, ζώων και φυσικού κόσμου. Πρόκειται για ένα σπουδαίο βιβλίο που απευθύνεται στο ευρύ κοινό, γραμμένο απλά και κατανοητά. Διαπνέεται από μια φιλοσοφία της καθημερινής ζωής, όπως θα έπρεπε να είναι η κάθε φιλοσοφία: Να μας δείχνει τρόπους σκέψης και δράσης που θα κάνουν τον κόσμο καλύτερο και πιο δίκαιο».
Μ’ αυτό τον τρόπο, συνδυάζοντας θεωρία και πράξη, τιμούμε την παγκόσμια ημέρα Φιλοσοφίας.
