«Των Ελλήνων οι Κοινότητες»
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
1.Πρόσφατα δημοσίευσα ένα άρθρο με τίτλο «Κυβερνησιμότητα και Φαλκίδευση της Δημοκρατίας». Ανάμεσα στα άλλα παρατηρούσα:
«Πιο άμεσα και έντονα πληγώνομαι, όταν διαβάζω και πληροφορούμαι το τελευταίο διάστημα τα σχετικά με την αυτοδιοίκηση. Μπορώ να πω ότι είναι ένας χώρος που με ενδιαφέρει και πολλάκις με πληγώνει. Ασχολήθηκα ενεργά ως δημοτικός σύμβουλος επί δύο τετραετίες, συνεργάστηκα, όμως, και χωρίς να είμαι σύμβουλος. Η βασική μου αρχή και κατεύθυνση στην ενασχόλησή μου αυτή ήταν και είναι: Η τοπική αυτοδιοίκηση δεν είναι υποκατάστημα της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Η ουσία της αυτοδιοίκησης είναι η συνεργασία, η λύση προβλημάτων της πόλης και των πολιτών και η ζύμωση μέσα από τον διάλογο. […] Αντί να καλλιεργούμε την ιδέα της συνεργασίας και σύμπνοιας, ενσπείρουμε και στην Αυτοδιοίκηση την ιδέα της κυβερνησιμότητας και της μονολιθικής διακυβέρνησης. Έχω τη βεβαιότητα ότι θα οδηγηθούμε σε περίεργες καταστάσεις».
Θεωρώ πολύ χρήσιμο να μιλήσουμε συνοπτικά για την Αυτοδιοίκηση, όπως τραγουδούσε ο παλιός Διονύσης Σαββόπουλος: «Kι είτε με τις αρχαιότητες / είτε με ορθοδοξία / των Eλλήνων οι κοινότητες / φτιάχνουν άλλο γαλαξία».
- Η κοινοτική οργάνωση κατά την ελληνική αρχαιότητα, η πόλη-κράτος όπως συνηθίζουμε να λέμε, θεωρείται πολιτειακό σύστημα που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην παγκόσμια πολιτική ιστορία στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία και συνδέθηκε με την άμεση δημοκρατία (508 π.Χ. – 326 π.Χ). Σε κάθε πολιτική οντότητα οι πολίτες μέσα από θεσμούς που έχουν δημιουργηθεί από τους ίδιους αποφασίζουν για όλα τα θέματα τους. Πρόκειται για εφαρμοσμένη άμεση δημοκρατία. Με την πάροδο του χρόνου, κατά την ελληνιστική εποχή και τους ρωμαϊκούς χρόνους, υποχωρεί ο κοινοτισμός, καθώς ανατέλλουν συγκεντρωτικές / αυτοκρατορικές αντιλήψεις.
- Κατά την περίοδο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, της λεγόμενης Βυζαντινής, ποικίλλει ο κοινοτικός τρόπος οργάνωσης. Στη ζωή της Κωνσταντινούπολης έχουμε από πολύ νωρίς τους Δήμους, αθλητικά σωματεία που συνδέονται με τον ιππόδρομο και τις αρματοδρομίες. Νεότεροι ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι δήμοι (κυριότεροι οι Βένετοι («γαλάζιοι») και οι Πράσινοι) υπέκρυπταν ή εξέφραζαν πολιτικές πεποιθήσεις. Σωματεία αθλητικά που έπαιξαν κατά καιρούς κεντρική θέση στη δημόσια ζωή, όπως η γνωστή Στάση του Νίκα το 532 μ.Χ. Ως τον 12ο αιώνα οι δήμοι λειτουργούσαν υποτυπωδώς έστω.
Επίσης χρησιμοποιείται ο όρος «χωρίον» όπου κατοικούν οι «χωρίται». Όλοι οι κάτοικοι του χωρίου έχουν αλληλέγγυα ευθύνη για την καταβολή του φόρου. Το χωρίον είναι οργανωμένη κοινότητα, με διαφοροποίηση μεταξύ των κατοίκων (πρώτοι και περιφανείς, με τίτλους εξέχοντες).
Στη Βυζαντινή αυτοκρατορία, υπήρχαν διαφόρων μορφών κοινότητες και τύποι αυτοδιοίκησης. Είναι οι Ακρίτες στα σύνορα και τα Θέματα στις επαρχίες. Οι κοινότητες κατά τον Ράνσιμαν είναι δύο ειδών: οι ελεύθερες και οι υπόδουλες. Η κεντρική εξουσία στην Κωνσταντινούπολη ευνοούσε τους αδύνατους μικροκτηματίες σε βάρος των «Δυνατών», των μεγαλοκτηματιών, γιατί υπήρχε διαρκής κίνδυνος αμφισβήτησης της κεντρικής εξουσίας από τους πλούσιους αριστοκράτες. Η παρακμή της αυτοκρατορίας, εκτός των άλλων, συνδέεται από τον 11ο αι. και μετά στην παραχώρηση ευνοϊκών μέτρων υπέρ των δυνατών και στην ταυτόχρονη μετατροπή των μικροϊδιοκτητών σε δουλοπάροικους των πλουσίων.
4.Αν δώσαμε μεγαλύτερη έκταση στην αναφορά μας στη βυζαντινή κοινότητα, είναι γιατί η οθωμανική κοινότητα σε γενικές γραμμές στηρίζεται στη βυζαντινή. Οι Οθωμανοί είχαν και πριν την κατάκτηση κοινοτική οργάνωση, όπως και άλλοι λαού και πολιτισμοί της ευρύτερης περιοχής (πχ Άραβες).
Οι κοινότητες και οι συντεχνίες έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στη συγκρότηση και ανάπτυξη των Ρωμιών/Ελλήνων στους αιώνες της οθωμανικής κατοχής. Οικονομία, Πολιτική και Πολιτισμός συλλειτούργησαν προς όφελος και του κράτους και των κατοίκων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, συνδυάζοντας το ατομικό με συνολικό καλό. Οι μικρές κοινωνίες αναπτύσσονται χάρη στη ύπαρξη των κοινοτήτων, ενώ τα αστικά κέντρα αναδεικνύονται χάρη στην ύπαρξη της αυτοδιοίκησης και των συντεχνιών – των επαγγελματικών ενώσεων, που λειτουργούσαν όπως οι θεσμοί αυτοδιοίκησης. Οι αρχές των κοινοτήτων και των συντεχνιών υιοθετούνται εθιμικά από τους Ρωμιούς. Οι κοινότητες και οι συντεχνίες στήριζαν τα μέλη τους σε όλα τα επίπεδα ζωής – οικονομικά και ηθικά. Οφείλουμε να προσθέσουμε ότι η ορθόδοξη εκκλησία λειτουργούσε παράλληλα και προσθετικά στους παραπάνω μηχανισμούς.
Η Υψηλή Πύλη απαιτούσε (1) την αναγνώρισή της από τις τοπικές εξουσίες και (2) την είσπραξη των φόρων. Εφόσον συνέβαιναν αυτά τα δύο, τότε οι τοπικές εξουσίες – η αυτοδιοίκηση – ήταν ελεύθερες να τακτοποιήσουν τα του οίκου τους.
Η λειτουργία της τοπικής διακυβέρνησης δεν ήταν πανομοιότυπη, εξαρτιόταν από τις τοπικές συνθήκες και, βέβαια, τα πρόσωπα. Επίσης είχε σχέση με τον τρόπο κατάκτησης. Βασικό χαρακτηριστικό των πιο προχωρημένων κοινοτήτων είναι η αλληλεγγύη και η συνεργασία των μελών της κοινότητας για την επίτευξη κοινών σκοπών και έργων. Οι άρχοντες εκλέγονται συνήθως διά βοής, για ορισμένο διάστημα ανάμεσα σε σχετικά μορφωμένους και εύπορους άνδρες. Στις συνελεύσεις ο κλήρος έπαιρνε μέρος, και η διοικητική διαίρεση είχε σχέση με τις ενορίες των εκκλησιών. Τα ίδια παρατηρούνται και στις συντεχνίες. Πολλές φορές, να σημειώσουμε, ο απλός λαός καταπιέζεται από τους «κατεπάνω», γιατί υπήρχαν κοινωνικές ανισότητες. Με την εισβολή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου οργάνωσης μειώθηκαν τα θετικά γνωρίσματα που προαναφέραμε. Σημαντικό πάντως γεγονός, εκτός των άλλων, αποτελεί η διάσωση της γλώσσας και του πολιτισμού στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας.
- Μετά την επανάσταση του 1821 έχουμε μία διάσπαση του ελληνισμού: αφενός δημιουργείται το ελληνικό κράτος, αφετέρου παραμένει για έναν περίπου αιώνα ο υπόδουλος στην οθωμανική αυτοκρατορία – και αλλού – ελληνισμός. Θα δούμε ξεχωριστά τις δύο περιπτώσεις σε σχέση με την αυτοδιοίκηση, ξεκινώντας από το ελληνικό κράτος, στο οποίο εξάλλου ενσωματώθηκε – μετά από τραγικές συνθήκες – στον 20ο αιώνα τμήμα του υπόδουλου ελληνισμού.
Οι κοινότητες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη επαναστατική πράξη του 1821, στη συνέχεια όμως με τη δημιουργία του ελληνικού κράτους μπήκαν στο περιθώριο. Οι επικεφαλής των δήμων και των κοινοτήτων κυρίως διορίζονται από την κεντρική εξουσία. Κατά τον τρόπο αυτό καταργούνται πολιτικές πρακτικές που ίσχυαν από την κλασική εποχή. Μπορούμε με μια λέξη να πούμε ότι η αυτοδιοίκηση – ο κοινοτικός θεσμός θεωρείται εχθρός / αντίπαλος του κράτους. Επιβάλλεται εκ των άνω το συγκεντρωτικό κράτος που είναι αντίπαλος της κοινοτικής οργάνωσης. Κόπηκαν οι ρίζες και τα πόδια του ελληνικού λαού.
- Οφείλουμε να αναφερθούμε στις κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, – στα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία – αλλά και της Αιγύπτου, της Μέσης Ανατολής, της Μεσευρώπης, της Νότιας Ρωσίας. όπου υπήρχε ελληνισμός από τα αρχαία χρόνια, υπήρχαν παροικίες ελληνικές και ακμαίες κοινότητες. Ιδιαίτερα η Οθωμανική αυτοκρατορία, κατά το διάστημα ενός αιώνα μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, έδινε πολλά προνόμια στις κοινότητες και στις νομαρχίες. Οι Ρωμιοί στην Οθωμανική αυτοκρατορία έκαναν θαύματα σε οικονομικό και πολιτιστικό επίπεδο, την ίδια στιγμή που στο ελληνικό κράτος υπήρχε συρρίκνωση και περιορισμός της αυτοδιοίκησης.
Γενικά, στην περίοδο 1821 – 1922, οι εκτός ελληνικού κράτους Έλληνες είχαν προοδεύσει σε όλα τα επίπεδα περισσότερο από τους εντός Ελλάδας κατοίκους. Αυτό φάνηκε εξάλλου από τους πρόσφυγες που έφτασαν κατά τον 20ο αιώνα στη χώρα προερχόμενοι από διάφορες περιοχές του ελληνισμού.
- Για πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα ως το 1912 ξεριζώνεται η κοινοτική παράδοση της χώρας, που θεωρείται πλέον κρατική υπηρεσία, θα λέγαμε. Μετά την επανάσταση του 1909 υπάρχει μια σχετική πρόοδος, εκλέγονται πλέον (πρώτα μόνο από τους άντρες) οι άρχοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης. Το 1934 ψηφίζουν και οι γυναίκες. Παρεμβαίνει η δικτατορία Μεταξά, ο πόλεμος και ο εμφύλιος, και οι επόμενες εκλογές γίνονται το 1951. Στα χρόνια της κατοχής και της αντίστασης λειτουργούν θεσμοί τοπικής αυτοδιοίκησης που βοήθησαν στην αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων της περιόδου. Στην «Ελεύθερη Ελλάδα» έγιναν εκλογές για δήμους και κοινότητες με ουσιαστικές αρμοδιότητες. Μετά τον εμφύλιο επανήλθαν τα πράγματα στη μεσοπολεμική κατάσταση. Στην περίοδο της δικτατορίας οι τοπικοί άρχοντες διορίζονται, ενώ μετά το 1974 γίνονται βήματα εκδημοκρατισμού, με πολλές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε μεταρρυθμίσεις σχετικές με τα όρια των δήμων, την κατάργηση των κοινοτήτων και τη σχετική διεύρυνση αρμοδιοτήτων, χωρίς ουσιαστική αύξηση των οικονομικών πόρων.
Παρά τα βήματα, υπάρχει συγκεντρωτισμός και έλεγχος της αυτοδιοίκησης από την κεντρική εξουσία. Σε άλλες χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης και αλλού ο κοινοτισμός στην εποχή μας βρίσκεται σε ακμή. Μπορούμε μάλιστα να σημειώσουμε ότι αναπτύσσεται παγκόσμια ένα κίνημα αντι – παγκοσμιοποίησης μέσω της ανάπτυξης και εμβάθυνσης της άμεσης δημοκρατίας και της αυτοδιοίκησης.
Η πληροφορική και το διαδίκτυο, με όλες τις εφαρμογές τους, δημιουργούν κατά τον 21ο αιώνα νέες συνθήκες και προοπτικές. Είναι πολύ πιθανό να επανέλθει ο κοινοτισμός με νέες μορφές στο άμεσο μέλλον. Η άμεση συμμετοχική δημοκρατία είναι δυνατό να ανθίσει δριμύτερη, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις και συγκυρίες.
- Κλείνοντας το κείμενό μου θα χρησιμοποιήσω (ως μνημόσυνο) κάποια σημεία από ένα άρθρο του Βίκτωρα Νέττα (1938-2017) (δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 6/6/16).
Ο Νέττας επικαλείται αποσπάσματα του επιφανούς καθηγητή της Ιστορίας του Δικαίου Νικολάου I. Πανταζόπουλου (1912-2001) από το ιδιαίτερα ενδιαφέρον βιβλίο του «Ο ελληνικός κοινοτισμός και η νεοελληνική κοινοτική παράδοση» (εκδόσεις «Παρουσία», 1993). Ο καθηγητής Πανταζόπουλος γράφει ότι οι κοινοτικοί θεσμοί λειτούργησαν ως παρακράτος μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και στην Εθνεγερσία κάλυψαν τη λειτουργία του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Για την απαξίωση των κοινοτικών θεσμών από το συγκεντρωτικό κράτος ο Νικ. Πανταζόπουλος παρατηρεί: «Ο νεοέλληνας νομοθέτης, παγιδευμένος στα πλέγματα των ξένων προτύπων, που φιλοδοξούσε κάθε φορά να επιβάλει στον τόπο, δεν στάθηκε ικανός να αντιληφθεί το γνήσιο λαϊκό δημοκρατικό μήνυμα του κοινοτισμού. Από άγνοια ή από ξενομανία παραγκώνισε ή παραγνώρισε το γνήσιο πολιτιστικό πρότυπο για χάρη ξένων ή νόθων σχημάτων. […] Οι κοινότητες από αυτάρκεις και αυτοδύναμες πολιτιστικές μονάδες τείνουν να εξελιχθούν σε παρασιτικούς αποδέκτες οικονομικών συστημάτων και τρόπων ζωής που, και όταν ακόμη βελτιώνουν επιφανειακά τη στάθμη ζωής των κατοίκων τους, αυτό γίνεται σε βάρος της πολιτιστικής τους ταυτότητας».
Ο Β. Νέττας διαπιστώνει ότι με την κοινοτική οργάνωση, δηλαδή με την άμεση δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών στη διοίκηση της κοινότητάς τους, κυριάρχησαν οι ΄Ελληνες σχεδόν σε όλη την έκταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η σημερινή Τοπική Αυτοδιοίκηση της ανεξάρτητης Ελλάδας έχει συρρικνωμένες αρμοδιότητες, περιορισμένη χρηματοδότηση και οι πολίτες δεν συμμετέχουν άμεσα στη λειτουργία της. Και όμως, η Τοπική Αυτοδιοίκηση, δηλαδή οι δήμοι της χώρας μπορεί να εξελιχθούν σε μοχλούς ανάπτυξης με την ενεργό συμμετοχή των πολιτών, αν αναβιώσει η νεοελληνική κοινοτική παράδοση, αν, επιτέλους, γίνει ουσιαστική αποκέντρωση του υπερσυγκεντρωτικού κράτους.
Τα τελευταία χρόνια, δυστυχώς, διαπιστώνω ότι για διάφορους λόγους η τοπική αυτοδιοίκηση ξεστρατίζει από το ρόλο της, δε λειτουργεί ενωτικά, αντίθετα αποσυσπειρώνει την ενότητα της βάσης.
Το κόμμα που παράγεται από ρήμα κόπτω, παίζει απολύτως το ρόλο αυτό κατά δύο τρόπους: πρώτα πρώτα αποκόπτοντας περαιτέρω τη σύνδεση με την κοινοτική μας παράδοση και δεύτερο διασπώντας τον κοινωνικό ιστό πολλές φορές με ψεύτικα διαχωριστικά διλήμματα.
Επικαλούμαι κάτι που είπα στην αρχή του άρθρου μου: «Η τοπική αυτοδιοίκηση δεν είναι υποκατάστημα της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Η ουσία της αυτοδιοίκησης είναι η συνεργασία, η λύση προβλημάτων της πόλης και των πολιτών και η ζύμωση μέσα από τον διάλογο».
