Από του “Σταυρού σταυρώνε και σπέρνε”, μέχρι του Άη Δημήτρη, τα λιομαζώματα και τα νυχτέρια του Νοεμβρίου
Η Γ. Θεοδωρίδου, Δρ Λαογραφίας ΔΠΘ παρουσιάζει στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού στη θεματική «2-3 πράγματα που ξέρω για τις πόλεις – για το λαϊκό πολιτισμό» της ΦΕΞ
Στο κύκλο παρουσιάσεων «2-3 πράγματα που ξέρω για τις πόλεις – για το λαϊκό πολιτισμό», μία Τετάρτη κάθε μήνα, στο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης, η Γαρυφαλλιά Γ. Θεοδωρίδου υποψ. διδάκτωρ Λαογραφίας, ΔΠΘράκης, θα μας βοηθήσει στην κατανόηση «των πόλεων» και ποιο συγκεκριμένα θα μας παρουσιάσει θέματα για τον λαϊκό πολιτισμό (και ειδικότερα για την Λαογραφία της Θράκης).
Την Τετάρτη 26 Σεπτεμβρίου μας παρουσιάζει «Τα φθινοπωρινά λαογραφικά έθιμα: από του “Σταυρού σταυρώνε και σπέρνε”, μέχρι του Άη Δημήτρη, τα λιομαζώματα και τα νυχτέρια του Νοεμβρίου», στις 8 μμ, στο Λαογραφικό Μουσείο. Κρατήσεις θέσεων στο τηλ 25410 25421. Είσοδος ελεύθερη.
Έθιμα φθινοπώρου
Η πρώτη του Σεπτεμβρίου, η Πρωτοχρονιά – Πρωτόμηνας του εκκλησιαστικού έτους -η «αρχή της Ινδίκτου ήτοι του νέου έτους», κατά τα εκκλησιαστικά Μηναία και Εορτολόγια- με λόγιες ευχές (π.χ.) «επέστη η είσοδος του ενιαυτού», «ευλόγησον τον στέφανον του ενιαυτού», «κατέπεσε» στον λαό (όπως λέμε στη λαογραφία), ως χρονολογική έναρξη και γενικώς ως αρχή, με την ονομασία Αρκιχρονιά (η 31η Αυγούστου ονομάζεται Κλειδοχρονιά). Οι λαϊκοί παλαιόθεν επιτελούσαν μια σειρά ενεργειών σημειοδοτικών του τέλους των καλοκαιρινών δραστηριοτήτων, του μαζέματος της σοδειάς και της έναρξης του φθινοπώρου, δηλαδή επρόκειτο περί διαβατηρίου περάσματος με σκοπό την πρόκληση πλούτου, αφθονίας, ευετηρίας. Π.χ. ραντισμού των σπιτιών με αγιασμό, επιδίωξης του «καλού ποδαρικού», τοποθέτησης ευετηριακών κλαδιών στην εξώπορτα, θυμιατισμάτων, αλείμματος των θυρών με μέλι και σχηματισμού σταυρών με κόκκινη βαφή, επίρριψης καταχυσμάτων -σπόρων ροδιού αγιασμένου στην εκκλησία. Η σημαντικότερη γιορτή του Σεπτεμβρίου, η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14 του μηνός), λειτουργεί ως χρονικό όριο στην κρίσιμη καμπή της φθινοπωρινής ισημερίας («Του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε»). Για τους γεωργούς εθεωρείτο η πλέον ευλογημένη αφετηρία της νέας εργασιακής χρονιάς τους, ενώ οι αγροτικές συμβάσεις υπεγράφοντο εκείνη την ημέρα (ο Σεπτέμβρης ονομάζεται από τον λαό Σταυρός ή Σταυριάτης και Σποριάρης). Την 1η του Σεπτέμβρη (Πρωτοσταυριά) ευλογούσαν σπόρο στην εκκλησία και ανακατεύοντάς τον με το υπόλοιπο γέννημα ανέπεμπαν την ευχή «Έλα Χριστέ μου και Παναγία μου, η ώρα η καλή!». Ή ευλογούσαν πολυσπόρια, ένα είδος πανσπερμίας, όπως η τροφή «βαρβάρα», υπέρ της αφθονίας της σοδειάς («Βοηθάει ο Άη- Γιάννης και ο Σταυρός, γιομίζει το αμπάρι κι ο ληνός»). Οι κλώνοι βασιλικού που μοιράζονται στους ναούς, μέχρι σήμερα φυλλάσσονται στο εικονοστάσιο προς ποικίλες χρήσεις, μεταξύ των οποίων η παρασκευή προζυμιού χωρίς μαγιά, που «ανεβαίνει» με θαυματουργικό τρόπο, πιστοποιώντας μια συμβολική διάσταση: την ισχύ του ιεροποιημένου άνθους διά της μεταβιβάσεως της αγιαστικής, ευγονικής, ευετηριακής και υπερφυσικής δύναμης του Σταυρού.
Ο μήνας συνδέεται ακόμη με την παραγωγική δραστηριότητα του τρύγου (Τρυγητής, Τρυγομηνάς και Πετμεζάς). Η εποχή προσφέρει σταφύλια, μούστο για τις μουστόπιτες και κρασί. Ο Σεπτέμβρης εικονογραφείται να τρυγεί, να βρίσκεται βουτηγμένος σε έναν κόφινο ή να πατά σταφύλια• άλλοτε αναπαριστώνται σκηνές τρύγου με γυναίκες, άνδρες και παιδιά. Από τις πλέον γνωστές φράσεις είναι η «Θέρος, τρύγος, πόλεμος» και από τις κλασικότερες αφηγήσεις των αναγνωστικών βιβλίων και των λογοτεχνών παραμένουν οι παραπάνω σκηνές.
Διαβατήρια περίοδος για την Ξάνθη αποτελούν οι κοσμικές Γιορτές Παλιάς Πόλης, ένα «ειδικό γεγονός» («νεωτερικό φεστιβάλ»-«mega event») στο πλαίσιο της «πολιτιστικής αποκέντρωσης» και της «αστικής αναζωογόνησης» (urban regeneration) σε συνδυασμό με την αλλαγή χρήσης χώρου της παλιάς πόλης. Οι Γιορτές: α. έχουν διαβατήριο χαρακτήρα για την έναρξη των παραγωγικών δραστηριοτήτων του χειμώνα, β. λειτουργούν υποστηρικτικά (οικονομικά, χαρακτηρολογικά και ως σημείο συνάντησης) προς τον θεσμό των Απόκρεων, άλλης διαβατήριας περιόδου στην αρχή της Άνοιξης, ουσιαστικά συνιστούν τον «αντίποδά» τους, γ. συνδέονται με την τοπική ιστορία (του καπνού) και την αστική διάρθρωση των χρόνων της καπνικής ακμής. Ταυτόχρονα συνδέονται με την «παράδοση» του θρακιώτικου χωρικού παρελθόντος, του πολιτισμού της υπαίθρου-folk, που αν και δεν είχε σχέση με την αστική Ξάνθη, εντούτοις στις Γιορτές «καταναλώνεται» πλέον κατά κόρον ως προσφερόμενος πολιτισμός, δ. αποκτούν υπερτοπικό χαρακτήρα, με την ευρεία συμμετοχή λαογραφικών συλλόγων, με τη συρροή επισκεπτών από όλη την Ελλάδα και με τη δημοσιότητά τους που επεκτείνεται σε πανελλήνιο επίπεδο, ε. αξιοποιούν τη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή (πανελλήνια μεταφορά μουσικοθεατρικών και εικαστικών παραστάσεων) και ταυτόχρονα αναδεικνύουν την τοπική δημιουργία, στ. προσφέρουν κατά τη γνώμη μας ζητήματα προς έρευνα όπως νέα τοπικότητα, αναπαραστάσεις «αυθεντικότητας», σκηνοθετημένη όψη του σύγχρονου λαϊκού πολιτισμού, λαϊκότητα στη χρήση και την ομαδική κατανάλωση πολιτισμικών προϊόντων, αντίσταση στην παγκοσμιοποίηση ή την τρέχουσα οικονομική κρίση.
Στη σχολική λαογραφία η νεωτερικότητα μπορεί να επιβάλει μια πληθώρα σχολικών ειδών πολυδιαφημιζόμενων και βασισμένων στην κινηματογραφική εμπορική υπερπαραγωγή, να αντικατέστησε τις ραμμένες από τις μητέρες σάκες, τη γιακαδένια ποδιά και το μελανοδοχείο, να τροποποίησε την εθιμική ζωή του σχολείου, όμως η παιδική και η κοινωνική συγκίνηση της «πρώτης φοράς» παραμένουν ίδιες.
Ο Οκτώβριος για τις αγροτικές περιοχές, όπως η ύπαιθρος της Ξάνθης, στην οποία εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες από την Ανατ. και Βόρεια Θράκη σήμαινε τη λήξη των καλοκαιρινών εργασιών και την προετοιμασία του σπόρου προς την επιτυχή καρποφορία. Γεωργικά θεωρείται ως μήνας της σποράς (Σπαρτός, «Οκτώβρης και δεν έσπειρες, σιτάρι λίγο θα ‘χεις»), η οποία είναι αναγκαίο να αποδώσει. Μάλιστα στην προβιομηχανική κοινωνία που το φάσμα της πείνας απειλούσε ολόκληρες οικογένειες και την ίδια την κοινότητα, η καλοσοδειά επεδιώκετο είτε με τη θεραπεία του θείου δηλαδή με την επιτέλεση (π.χ.) της λιτανείας με σκοπό τη βροχή είτε με τη μαγική Περπερούνα ή Περπερίτσα ή Περπερού ή Παπαρούνα (τη στολισμένη με πρασινάδες ορφανή κόρη) για τον ίδιο σκοπό ή με τη «Τζαμάλα»/«Καμήλα», ζωόμορφες μεταμφιέσεις με γονιμικούς συμβολισμούς προς ομοιοπαθητική/ αναλογική ευόδωση της ποθητής ευκαρπίας. Τελετουργίες λησμονημένες σήμερα στη μετανεωτερική εποχή της υλικής αφθονίας, ωστόσο εκφράσεις των αναλλοίωτων, πανανθρώπινων και αρχετυπικών ενστίκτων των ανθρώπων.
Καίριο σημάδι του χρόνου αποτελεί η γιορτή του Αγίου Δημητρίου, γι΄αυτό ο μήνας ονομάζεται «Αγιοδημήτρης ή Αγιοδημητριάτης» («Άη-Δημητράκη μικρό καλοκαιράκι»). Τα δυο συνοράτα του χρόνου χωρίζουν το παραγωγικό έτος σε δύο μέρη ίσα (δύο εξάμηνα, το θερινό και το χειμερινό), του Άη Δημήτρη και του Άη Γιώργη, αυτών των έφιππων εξόχων αγαπητών αγίων στη λαϊκή θρησκευτική σκέψη, και ανάγονται σε όρια για την αρχή και τη λήξη των γεωργοκτηνοτροφικών συμβάσεων και την κάθοδο στα χειμαδιά. Η γιορτή του Άη Δημήτρη έχει τη θαλπωρή της κοινωνικής συγκέντρωσης, σε αντίστιξη με την εκρηκτική ανοιξιάτικη γιορτή του Άη Γιώργη. Στα δημοτικά τραγούδια ο Άη Γιώργης χαρακτηρίζεται ως «σκροποφαμελίτης», ενώ ο Άη Δημήτρης ως «μαζωχτής» για τον χειμώνα («μαζώνω μάνες με παιδιά, γυναίκες με τους άντρες, μαζώνω και τ’ αντρόγυνα, τα πολυαγαπημένα»).
Ο Νοέμβριος επίσης ονοματίζεται με μια σειρά από θαυμαστά λαϊκά επίθετα: Άη Γιώργης (από τη γιορτή της μετακομιδής του λειψάνου του Αγίου Γεωργίου στις 3 Νοεμβρίου), Σποριάρης ή Μεθυστής (διότι ανοίγουν τα κρασιά), Άη Ταξιάρχης, Άη Στράτηγος ή Αρχαγγελιάτης από τη γιορτή των Ταξιαρχών (8 Νοεμβρίου), Άη Φιλιππιάτης (από τη γιορτή του Φιλίππου στις 14), Αγιαντρέας ή Αντριάς (από την ομώνυμη γιορτή στις 30), ακόμη Σποριάς, Σποριάτης, Σπαρτής, Σπαρτάρης ή Μεσοσπορίτης από τις γεωργικές εργασίες, Κρασομηνάς, Τρυγομηνάς (στις περιοχές που ο Τρύγος καθυστέρησε), Νειαστής (από το ρ. νειάζω που σημαίνει οργώνω), Βροχάρης, Απιχναστής (από τις νεροποντές), Σκιγιάτης, Χαμένος (λόγω της μείωσης του φωτός και της αύξησης της νύχτας).
Η λαϊκή αγιολατρεία του Νοέμβρη είναι ιδιαίτερη: Συνιστά κι αυτός έναν κρίσιμο μήνα («Άη- Μηνάς εμήνυσε του πάππου του χειμώνα: -Έρχομαι ή δεν έρχομαι και τ’ Άη- Φιλίππου αυτού είμαι»), διότι μπαίνει ο χειμώνας και μαζί του το χιόνι, ο πάγος, οι ημέρες μικραίνουν, οποιαδήποτε γεωργική ή κτηνοτροφική εργασία πρέπει να επισπεύσει• τα δυο συνοράτα του μήνα είναι για τους κτηνοτρόφους ο Άγιος Μηνάς (11 Νοεμβρίου) και ο Αγιαντρέας (30 Νοεμβρίου), που μαζί με τον Άγιο Φίλιππο (14 Νοεμβρίου) συνιστούν στη λαϊκή σκέψη τα «πρόσωπα του χειμώνα». Ο Αντριάς αντριεύει τα χιόνια και τα κρύα, ασπρίζει τους ανθρώπους, αλλά και παχαίνει. Σε αυτή τη χρονική στιγμή είναι επιθυμητό το χιόνι για να πάει η χρονιά μπερεκετλίδικα. Γι’ αυτό οι κτηνοτρόφοι οφείλουν να κατεβούν χαμηλότερα και να αντιμετωπίσουν τον λύκο, (π.χ.) δεν ανοίγουν ψαλίδι και σουγιά, «για να μην ανοίξει ο λύκος το στόμα του» τηρώντας μιαν απαγορευτική αποτρεπτική ενέργεια. Εν συνεχεία, «ο Φίλιππος όλη μέρα δούλευε και το βράδυ απόκρευε». Με την παραπάνω παράδοση του Φιλίππου σταματά η ελεύθερη κρεοφαγία του φθινοπώρου (χειμωνιάτικη αποκριά) καθώς αρχίζει το Σαραντάμερο των Χριστουγέννων, τελειώνουν πλέον οι διαθέσιμες ημέρες για το όργωμα και τη σπορά, ενώ όλα σημειοδοτούν τη φθορά -το φως λιγοστεύει, το σκοτάδι και το κρύο κυριαρχεί. («Του Σαρανταμέρου η μέρα “καλημέρα” – “καλησπέρα”»). Τα Εισόδια της Θεοτόκου (21 Νοεμβρίου), γιορτή της Παναγίας που ως νεαρή μετέβη στον ναό, ονοματίζεται ανάλογα με το περιεχόμενο και την πορεία των γεωργικών ενασχολήσεων: σε άλλα μέρη ως Παναγιά η Αρχισπορίτισσα διότι τότε ξεκινούν τη σπορά, αλλού ως Μεσοσπορίτισσα και αλλού ως Αποσπορίτισσα. Ένα όμορφο έθιμο της Παναγίας των Εισοδίων, που συνδέεται με αυτά τα χρονικά σημεία, είναι τα πολυσπόρια: «Μισό ‘φαγα, μισό ‘σπειρα, μισό ‘χω να περάσω». Την ημέρα του Αγίου Ανδρέα στα χωριά του νομού Ξάνθης ως τελετουργική τροφή επίσης παρασκευάζεται και διανέμεται η θαυμάσια πανσπερμία από καρπούς κυρίως σιταριού -λόγω της σημαντικής αυτής καλλιέργειας στη Θράκη-, με σκοπό να επιφέρει την καλοσοδειά. Στη μεγάλη εορτή των Ταξιαρχών (8 Νοεμβρίου) ο λαός τιμά απαραιτήτως τον Αρχάγγελο Μιχαήλ, που είναι επιφορτισμένος να παίρνει τις ψυχές με τη σπάθινη ρομφαία του και να ελέγχει το βάρος των αμαρτιών (σαν την αρχαία Θέμιδα). Ιδιαίτερη η εικονογραφία του, αποδεικνύεται ισχυρή η ψυχο-συναισθηματική σχέση των λαϊκών με αυτή την οντότητα, όπως εκφραστικός και ο λαϊκός λόγος: αγγελοθωρώ, αγγελοσκιάζομια, αγγελοκρούομαι, αγγελομαχώ. Με μια σειρά άλλων αγίων αρωγών ο λαός αντιμετωπίζει τη δύσκολη εποχή: των Αγίων Αναργύρων (1 Νοεμβρίου) που είναι οι δημοτικότεροι άγιοι θεραπευτές, της Αγίας Κατερίνης (25 του μήνα) την οποία παρακαλούν για τις τύχες• του Άη Στυλιανού (στις 26) που τον επικαλούνται για τα νεογνά προφανώς επηρεασμένοι από το εκκλησιαστικό δοξαστικό: «των νεογνών και νηπίων φύλαξ γενόμενος».
Τα νυχτέρια, οι βεγγέρες της αστικής Ξάνθης, τα αποσπερίσματα ή παρακάθια κατά τις μικρές ημέρες του Νοέμβρη συνέδεαν παραδοσιακά τα μέλη της οικογένειας και της γειτονιάς με οικοτεχνικές απασχολήσεις, με φιλοξενία και πνεύμα αλληλοβοήθειας, με σκοπό την κοινωνική επαφή και ψυχαγωγία μέσα σε έναν πλούτο από αινίγματα, τραγούδια, μύθους και παραμύθια, σάτιρα, φιλοσοφία καθημερινής ζωής κ.ά.
