Ο Παραδοσιακός Οικισμός της Ξάνθης, χαρακτηρισμένος διατηρητέος από εικοσαετία ύστερα από πρωτοβουλία ευαίσθητων ανθρώπων, είναι ένα οικιστικό σύνολο που διατηρήθηκε ακέραιο ως τις μέρες μας. Περιλαμβάνει εν συνόλω, το μεγαλύτερο τμήμα της Παλιάς Ξάνθης, με επιβλητικά αρχοντικά, κράμα κεντροευρωπαϊκού και νεοκλασικού ρυθμού και απλά σπίτια θρακομακεδονικού τύπου.
Στα αρχοντικά κατοικούσαν κυρίως καπνέμποροι, που ζούσαν ζωή μεγαλοαστική, με τα ιδιωτικά τους ιππήλατα αμάξια, τους θυρωρούς, τοιχογραφίες στα σπίτια τους φιλοτεχνημένες από τεχνίτες από την Ευρώπη, όπως και με επίπλωση φερμένη από την Ευρώπη. Στα άλλα σπίτια κατοικούσαν οι καπνεργάτες αλλά και οι Ξανθιώτες της αστικής τάξης (έμποροι, βιοτέχνες, επαγγελματίες).
Οι Ξανθιώτες της εποχής εκείνης φημίζονταν για την κομψότητά τους και το ντύσιμό τους, ακόμη και οι καπνεργάτες κατά τις ημέρες αργίας, παρά το τραχύ και τις άθλιες συνθήκες της εργασίας τους. Ο Παραδοσιακός Οικισμός είναι δημιούργημα των δεκαετιών του 19ου αιώνα από την εποχή που άρχισε η Ξάνθη να αναδεικνύεται σε ακμάζον καπνικό κέντρο, και της πρώτης δεκαετίας του 20ου, περίοδο που συμπίπτει με τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στην Ξάνθη, που η οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της πόλης βρισκόταν στα χέρια των Ελλήνων Ξανθιωτών και ονομάστηκε η «Ωραία Εποχή» ή Belle Époque της Ξάνθης. Η οικονομική άνεση της Ξάνθης οφειλόταν στο μοναδικό σε ποιότητα ανατολικού τύπου καπνό της: στην επεξεργασία και την εξαγωγή του σε όλα τα μέρη της υφηλίου. Σ’ αυτόν ακριβώς τον παράγοντα οφείλεται και η ανέγερση των υπέροχων οικοδομημάτων, των καπναποθηκών-καπνεργοστασίων, στο άλλο άκρο της πόλης, στο νότιο. Σ’ αυτά αποθήκευαν τον καπνό οι πενήντα περίπου καπνέμποροι που διατηρούσαν εμπορικά γραφεία και σε μεγάλα κέντρα της Ευρώπης, και που τον επεξεργάζονταν οι πέντε χιλιάδες καπνεργάτες (άντρες, γυναίκες και παιδιά ακόμη).
Από τη Μητρόπολη, το Μητροπολιτικό Μέγαρο, που βρισκόταν στο κέντρο της Παλιάς Ξάνθης και φυσικά του σημερινού Παραδοσιακού Οικισμού εκπορευόταν η εθνική δράση, (οι μυστικές αντιστασιακές ομάδες (1904-1912) που είχαν επικεφαλής της διοίκησής τους τον Μητροπολίτη), η κοινωνική ζωή με τη Δημογεροντία που συνεδρίαζε στη Μητρόπολη και προεδρεύονταν από τον Μητροπολίτη και επιλαμβανόταν τα θέματα οικογενειακού δικαίου, λατρείας και εκπαίδευσης. Τον Μητροπολιτικό θρόνο κατά τα χρόνια 1890-1910 κατείχε ο Χιώτης, νεότατος στην ηλικία, αγνός και θερμός πατριώτης, Μητροπολίτης Ιωακείμ Σγουρός.
Απέναντι από τη Μητρόπολη βρισκόταν το Ελληνικό Προξενείο με υποπρόξενο τον Άννινο Καβαλιεράτο, δεύτερον τη τάξει στη διοίκηση των μυστικών αντιστασιακών ομάδων. Πίσω ακριβώς από το Μητροπολιτικό Μέγαρο ήταν το Αυστριακό Προξενείο που στεγαζόταν στο μεγάλο αρχοντικό του Μένανδρου Χασιρτζόγλου, ο οποίος και το αντιπροσώπευε. Δημογέροντας, ισχυρός οικονομικός παράγοντας και μέλος της διοίκησης των μυστικών αντιστασιακών ομάδων. Το σπίτι του χρησίμευε ως κρησφύγετο και τόπος διαφυγής των δρώντων καταδιωκόμενων Ξανθιωτών Ελλήνων πατριωτών.
Λίγα μέτρα δυτικότερα της Μητρόπολης ήταν το Ιταλικό Προξενείο που στεγαζόταν επίσης σε μεγάλο αρχοντικό και κάπου τριάντα μέτρα νοτιότερα το Γαλλικό Προξενείο. (Στοιχείο της ακμής της Ξάνθης των 10.000 κατοίκων τότε, η ύπαρξη των τεσσάρων προξενείων). Δίπλα στο Μητροπολιτικό Μέγαρο το 1870 ο οικονομικός παράγοντας, «Ξανθιώτης ευεργέτης Μιχαήλ Ματσίνης», ανήγειρε με δαπάνες του και συντηρούσε το ξακουστό τότε Ματσίνειο Διδακτήριο, που με τη διαθήκη του άφησε περιουσία για τη λειτουργία του στο «διηνεκές». Σήμερα σε ό,τι απέμεινε μετά την κατεδάφιση το 1974 του τμήματος που χρησίμευε ως διδακτήριο του Γυμνασίου της Ξάνθης, στεγάζεται από την εποχή του Ματσίνη το Α΄ Δημοτικό Σχολείο Ξάνθης. Στο ίδιο οικόπεδο ο καπνέμπορος Παναγιώτης Στάλιος, ίδρυσε και λειτουργούσε με δαπάνες του το Στάλειο Νηπιαγωγείο. Ακόμη ένα Νηπιαγωγείο σε μικρή απόσταση, στη συνοικία Σαμακώβ, ίδρυσε και λειτουργούσε με δαπάνες του και άφησε στη διαθήκη του περιουσία για τη λειτουργία του ο ευεργέτης της Ξάνθης Θεόδωρος Ζαλάχας. Και τέλος ο καπνέμπορος Αθανάσιος Κουγιουμτζόγλου ίδρυσε και λειτουργούσε με δαπάνες του την Κουγιουμτζόγλειο Σχολή.
Στον Παραδοσιακό Οικισμό και σε μια ακτίνα τριάντα –πενήντα μέτρων γύρω από τη Μητρόπολη, μέσα σ’ ένα τρίγωνο τριών εκκλησιών (Ακαθίστου Ύμνου, Τιμίου Προδρόμου και Παμμεγίστων Ταξιαρχών) ανεγέρθηκαν την εποχή εκείνη και υπάρχουν ακόμη μέσα σε αυλές σπιτιών, εννιά παρεκκλήσια (Άγιοι Θεόδωροι, Αγία Βαρβάρα, Άγιοι Ακίνδυνοι, της Αναλήψεως, Αγία Παρασκευή, του Αγίου Πνεύματος ή Αγίας Τριάδος, Παναγία Δεξιά, Άγιος Βασίλειος, Παναγία Βλαχέρνα).
Στην ίδια περιοχή από τις αρχές του αιώνα λειτουργούσαν δύο κινηματογράφοι, ο «Μέγας» (που διέθετε και θεατρική σκηνή) και το «Πάνθεον» και ένα θέατρο, το «Απόλλων». Θεατρικές παραστάσεις έδινε το θεατρικό τμήμα του Μουσικογυμναστικού Συλλόγου «Ορφεύς» (ιδρ. 1903), που διέθετε και Σχολή Μουσικής και ορχήστρα που έδινε συναυλίες με έργα κλασσικής μουσικής ή οπερέτες. Επίσης παραστάσεις έδιναν μετακαλούμενοι από την Αθήνα μεγάλοι ηθοποιοί της εποχής, ακόμη εκλήθη και έδωσε εκεί παράσταση και η μεγάλη γαλλίδα τραγωδός Σάρα Μπερνάρ.
Στα στενά του Παραδοσιακού Οικισμού υπήρχαν κέντρα διασκέδασης με ονομαστότερη την «Ωραία Θέα» και οργανώνονταν παρελάσεις μεταμφιεσμένων κατά τις αποκριές.
Μετά από μια περίοδο πολεμικών περιπετειών, προσφυγικών μετακινήσεων του πληθυσμού της Ξάνθης και την πρώτη βουλγαρική κατοχή (1912-1919), η πόλη ελευθερώθηκε το 1920 και από κει και μετά συντελέστηκε η όσμωση του πληθυσμού της με τους Έλληνες που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν από τη νότια Ελλάδα και με τους πρόσφυγες από την Ανατολή και άρχισε καινούρια περίοδος οικονομικής ανόρθωσης και πλούσιας πολιτισμικής ζωής με πολλούς πολιτιστικούς συλλόγους που εμφανίστηκαν. Φυσικά και πάλι ουσιαστικός παράγοντας της αναγέννησης της Ξάνθης ήταν ο καπνός.
Αυτά για μια δεκαπενταετία ως τη δικτατορία του Μεταξά, τον παγκόσμιο πόλεμο που επακολούθησε, τη δεύτερη βουλγαρική κατοχή και τον εμφύλιο, για να ατονήσουν όλα. Αφετηρία για την νέα εποχή της Ξάνθης στον τομέα του πολιτισμού ήταν το 1952 η ίδρυση της Φιλοπροόδου Ενώσεως Ξάνθης, ενώ η ανάκαμψη της οικονομίας της χρειάστηκε για ν’αρχίσει μια εικοσαετία ακόμη με νέες δομές παραγωγής και απασχόλησης.
Στέφανου Ιωαννίδη
Συγγραφέα, εκδότη «Θρακικών Χρονικών»
