Το οθωμανικό μονοπώλιο καπνού της Regie και η γνωστή καπναποθήκη Π στην Ξάνθη
Ένα γλαφυρό κείμενο του Ξανθιώτη ιστοριοδίφη, Μανώλη Χούμα, για τον ανατολικό καπνό και τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στο οθωμανικό μονοπώλιο καπνού
Ο Ξανθιώτης ιστοριοδίφης Μανώλης Χούμας μας παραδίδει ένα ακόμη κείμενο, μετά από αυτό για τον Γιενιτζέ τομπάκο (μπασμά Ξάνθης), αποτέλεσμα της ενασχόλησής του με την ιστορία της πόλης. Σ’ αυτό περιγράφεται όλη η πορεία της δημιουργίας του οθωμανικού μονοπωλίου καπνού για τον ανατολικό καπνό και τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν σ’ αυτή την διαδρομή. Πολλοί Ξανθιώτες μεγαλέμποροι ανάμεσά τους, αλλά και καπναποθήκες που μέχρι σήμερα θυμίζουν εκείνη την χρυσή εποχή για την Ξάνθη και την ευρύτερη περιοχή.
Η ανάγκη δημιουργίας μονοπωλίου καπνού
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το χρέος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς τους ξένους και ντόπιους δανειστές παίρνει εκρηκτικές διαστάσεις και η ανάγκη λήψης ριζοσπαστικών μέτρων γίνεται επιτακτική, προκειμένου να τιθασευτεί η διόγκωσή του. Στο χώρο του καπνού, για να προστατευτεί η εγχώρια παραγωγή, με σουλτανικό φιρμάνι το 1861 απαγορεύεται η εισαγωγή καπνού σ’ όλη την επικράτεια και το 1862 ιδρύεται το πρώτο κρατικό Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού. Το 1873 με ρυθμίσεις και αλλαγές στη λειτουργία του Μονοπωλίου δίνεται νέα ώθηση, ώστε να εξασφαλιστεί η επιτυχία του θεσμού. Σκοπός και στόχος της κρατικής παρέμβασης είναι να ελεγχθεί αποτελεσματικά ο καπνός και να προσποριστεί πλούτος μέσα από τη συστηματική φορολόγηση αυτού και των προϊόντων του. Εμπνευστές και συντελεστές της σύστασης του πρώτου Μονοπωλίου είναι ο Γεώργιος Ζαρίφης (1806-1884) κι ο Χρηστάκης εφένδης Ζωγράφος (1820-1908), ισχυροί οικονομικοί παράγοντες–τραπεζίτες της Κωνσταντινούπολης και μεγάθυμοι ευεργέτες του Έθνους των Ελλήνων.
Μια πολυεθνική κοινοπραξία, η μεγαλύτερη ξένη επένδυση της εποχής
Το πρώτο Μονοπώλιο του 1862 και το εναρμονισμένο με νέα δεδομένα του 1873 δεν απέδωσαν τ’ αναμενόμενα κι έτσι το Συμβούλιο Διαχείρισης του Οθωμανικού Χρέους, που συστάθηκε το 1881, προτείνει στην Υψηλή Πύλη την διεύθυνση και τη λειτουργία του Μονοπωλίου ν’ αναλάβουν εξειδικευμένοι γνώστες της Εσπερίας. Τον Μάιο του 1883 (1301 έτος Εγίρας) επί Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ κι επί Μεγάλου Βεζύρη Σαΐτ Πασά, το Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού αναλαμβάνει η νεοσυσταθείσα εταιρεία Regie Co-interesse des Tabacs de l’ Empire Ottoman κι αυτό αποτελεί τη μεγαλύτερη ξένη επένδυση στη χώρα. Ακούραστοι πρωτεργάτες της ίδρυσης της Ρεζή είναι ο Em. Deveaux κι ο μεγαλοκαπνάς – τραπεζίτης Λεωνίδας Μπαλτατζής (1829-1895). Η Ρεζή παρά το γαλλικό λογότυπο του τίτλου της δεν είναι γαλλική, αλλά ούτε ασφαλώς οθωμανική. Είναι μια πολυεθνική κοινοπραξία (consortium) τραπεζών. Η προνομιακή παραχώρηση (διομολόγηση) του Μονοπωλίου καπνού στην πολυεθνική Ρεζή, της δίνει το δικαίωμα να ελέγχει και να καθορίζει την καλλιέργεια των ποικιλιών του καπνού σ’ όλη την Οθωμανική Κυριαρχία και να επιβάλει τις τιμές αγοράς του καπνού.
Οι πρώτες τεράστιες καπναποθήκες της περιοχής και η θέση του Ζαλάχα
Η πολυεθνική Ρεζή αρχίζει να χτίζει αμέσως μετά την υπογραφή της συμφωνίας τεράστια καπνομάγαζα, πρωτόγνωρα για το μέγεθός τους εκείνη την εποχή, δίνοντας με τον τρόπο αυτό ανάγλυφα το στίγμα της δυναμικής της παρουσίας. Το 1884 ανεγείρει τα καπνικά της κτιριακά συγκροτήματα στη Κωνσταντινούπολη, στη Θεσσαλονίκη και στη Σμύρνη. Ακολουθούν αυτά των Αδάνων το 1885, της Σαμψούντας το 1887, της Ξάνθης το 1890, του Ικονίου, της Προύσσας, της Αδριανούπολης, της Καβάλας, της Δράμας και πολλών άλλων καπνουπόλεων. Αμείβει τους “ασπρογιακάδες” υπαλλήλους της με υψηλούς μισθούς και με ακόμη υψηλότερους τα εξειδικευμένα διοικητικά και τεχνικά στελέχη. Μάλιστα οι μάνατζερ των μεγάλων τμημάτων της εταιρείας έχουν αποδοχές μεγαλύτερες από αυτές των υπουργών της Βεζυρείας του Οθωμανικού Κράτους. Πρώτος διευθυντής της Ρεζή στην Ξάνθη φέρεται να είναι ο μεγαλοκαπνάς και απόφοιτος της Πατριαρχικής Μεγάλης του Γένους Σχολής, Θεόδωρος Ζαλάχας κι ένας απ’ τους πρώτους chef expert ο Δημήτριος Βάρδας.
Οι αντιδράσεις απέναντι στο μονοπώλιο και το λαθρεμπόριο
Οι καπνοκαλλιεργητές είναι υποχρεωμένοι να πουλήσουν στην εταιρεία όταν πρόκειται για εσωτερική κατανάλωση, μπορούν όμως να εξάγουν ελεύθερα. Στην Ξάνθη για παράδειγμα, που ήταν και είναι η μητρόπολη του πλέον ποιοτικού καπνού “ανατολικού τύπου” (Μπασμάς Ξάνθης – Yenidje Tobacco), λειτουργούν από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα μεγάλες καπνικές εταιρείες με διεθνή ακτινοβολία. Αξίζει ν’ αναφερθούν μερικά ονόματα: Fratelli Allatini, Αυστρουγγρική Herzog, Παναγιώτης και ο γιος του Ζαφείριος Στάλιος, Μεχμέτ Σουκρή Εφέντη, Χαλήλ Πασάς, Αφοί Παράσογλου, Δ. Κοντόπουλος, Κ. Εμφιετζόγλου, Γ. Πορτοκάλλογλου (Πορτοκάλλης), Μεχμέτ Μολλά Ζαντέ, Γ. Τουρνιβούκας, Θ. Αλατζίδης, Χατζησταύρος Χεκίμογλου, Α. Χρηστίδης, Β. Κουγιουμτζόγλου, Αφοί Περβανά, Μ. Ματσίνης, Β. Μουράτης, Α. Μωϋσής, Ι. Ορφανίδης, Κ. Χουσεΐν Φεχμή Εφέντη (πατέρας του Χαμντή Μπέη), κ.ά. Οι χαμηλές τιμές αγοράς του καπνού, που καθορίζονται κι επιβάλλονται από το μονοπώλιο Ρεζή, δεν αργούν να δημιουργήσουν δυσαρέσκεια στους καπνοπαραγωγούς και τα φαινόμενα παράνομων συναλλαγών και λαθρεμπορίας του καπνού κάνουν την εμφάνισή τους. «Έτρεχαν οι “κατσακτσήδες” (λαθρέμποροι) γιατί τους κυνηγούσαν οι “κολτζήδες” (φύλακες του Μονοπωλίου)», έλεγαν οι παλιοί.
Η καπναποθήκη Π της οδού Καπνεργατών
Κατά τη διάρκεια της πρώτης βουλγαρικής κατοχής (1912-1919) το μεγάλο καπνομάγαζο της Ρεζή στην Ξάνθη, που είναι σε σχήμα Π, μένει κλειστό και το 1925 πωλείται στο Γάλλο καπνέμπορο Ερνέστο Βέιλ. Οι κληρονόμοι του Βέιλ το 1937 πωλούν όλο το κτηριακό συγκρότημα της Ρεζή στο Γάλλο αρμένικης καταγωγής καπνέμπορο Τακβόρ Τακβοριάν και το 1944 περιέρχεται στο Ελληνικό Δημόσιο. Το 1947 στεγάζεται σ’ αυτό η ΣΕΚΕ και από το 1953 μέχρι το 1972 στο κτήριο του διοικητηρίου της Ρεζή, που είναι στο μπροστινό τμήμα της νότιας πτέρυγας, στεγάζεται η Νομαρχία Ξάνθης. Το 1992 το συγκρότημα Ρεζή παραχωρείται στο Δήμο Ξάνθης και από το 2002 στο μπροστινό τμήμα της βόρειας πτέρυγας στεγάζεται το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης.
Το τέλος της Ρεζή μαζί με την πτωτική πορεία των ανατολικών καπνών
Η πανίσχυρη καπνική εταιρεία Ρεζή είχε στο τέλος την ίδια πτωτική πορεία με τον περίφημο tabac d’ orient, αφού η σύγχρονη παγκόσμια βιομηχανία σιγαρέττων, στο βωμό της αύξησης του κέρδους από τη μείωση του κόστους παραγωγής, τον χρησιμοποιεί από ελάχιστα μέχρι καθόλου. Η ευρύτατη χρησιμοποίηση φτηνού καπνού χαμηλής ποιότητας τύπου Virginia και Burley, η εκτεταμένη χρήση φίλτρου που αλλοιώνει τη γεύση του καπνού και κυρίως η προσθήκη χημικού αρώματος, ουσιαστικά αναιρούν την συμμετοχή του ποιοτικού καπνού “ανατολικού τύπου”. Ο σύγχρονος καπνιστής αναγνωρίζει με κλειστά μάτια τη μάρκα των τσιγάρων που καπνίζει από το πρόσθετο τεχνητό άρωμα κι όχι από το άρωμα του καπνού. Ο αξεπέραστος Μπασμάς της Ξάνθης απολαμβάνεται πια από τους μερακλήδες καπνιστές.
