Τα κάλαντα του αναστημένου Λάζαρου που ‘’ξυπνά’’ μαζί με την φύση – Η αιώνια απορία του λαϊκού ανθρώπου για το τι είδε στον ‘’άλλο κόσμο’’
Λαζαρίνες, βάγια και κατάλυση ψαριού για τους νηστεύοντες λίγο πριν την είσοδο στην Μεγάλη Εβδομάδα
Καθώς η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα πλησιάζουν, το εκκλησιαστικό εορταστικό τυπικό συμπορεύεται με την λαϊκή παράδοση και τα έθιμα. Το Σάββατο του Λαζάρου αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες γιορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως πρόγευση της Ανάστασης του Χριστού, αφού είναι ημέρα νίκης της ζωής επί του θανάτου, γι’ αυτό και είθισται να λέγεται και «πρώτη Λαμπρή». Αποτελεί όμως και μία από τις δημοφιλέστερες λαϊκές γιορτές. Το μαρτυρούν τα πολλά έθιμα που διασώζονται σε κάθε περιοχή της Ελλάδας, με τα οποία τιμούσαν την ημέρα αυτή.
Τα κάλαντα του Λαζάρου
Το πιο διαδεδομένο έθιμο για το Σάββατο του Λαζάρου είναι τα «κάλαντα του Λαζάρου». Κάλαντα που ήταν σχεδόν αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση, με τις μικρές «Λαζαρίνες» να τραγουδούν και να αναγγέλλουν τη χαρμόσυνη εορτή. Την παραμονή της γιορτής, οι Λαζαρίνες ξεχύνονταν στα χωράφια και μάζευαν λουλούδια με τα οποία στόλιζαν μικρά καλαθάκια. Φορώντας ειδικές στολές, γύριζαν από σπίτι σε σπίτι, τραγουδώντας το Λάζαρο και εισέπρατταν μικρό φιλοδώρημα από χρήματα, αυγά ή φρούτα. Τα έθιμα του Λαζάρου, ιδίως κατά την Τουρκοκρατία, είχαν και κοινωνική σκοπιμότητα, αφού έτσι οι κοπέλες μπορούσαν να βρεθούν εκτός της πατρικής οικίας και να γνωρίσουν αγόρια προκειμένου να ακολουθήσουν αρραβωνιάσματα και γάμοι. Η γιορτή έχει, ωστόσο, και την μεταφυσική της πλευρά, αφού ο λαός μας δεν μπορούσε να αφήσει στο περιθώριο την μεγάλη του περιέργεια για τα όσα αντίκρισε ο Λάζαρος στον άλλο κόσμο, κάτι που αποτυπώνεται πλήρως στα κάλαντα: «Πες μας Λάζαρε τι είδες εις τον Άδη που επήγες. ‘’Είδα φόβους, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους, δώστε μου λίγο νεράκι να ξεπλύνω το φαρμάκι, της καρδούλας μου το λέω και μοιρολογώ και κλαίω’’».
Η ανάσταση του Λαζάρου και οι Αγερμοί
Σε πολλά μέρη της Ελλάδας τα παιδιά κατασκεύαζαν ομοιώματα του Λαζάρου, τα οποία περιέφεραν στα χωριά και τραγουδούσαν τους «Αγερμούς». Ενδιαφέρουσες παραλλαγές αυτού του εθίμου απαντώνται στη Σκύρο, όπου οι γυναίκες έπαιρναν μια τρυπητή κουτάλα και τοποθετούσαν σε κάθε τρύπα από μια άσπρη μαργαρίτα, βάζοντας ένα κόκκινο γαρύφαλλο για στόμα, ώστε να σχηματιστεί το πρόσωπο του Λαζάρου. Κατόπιν τον έντυναν με ένα σεντόνι και γύριζαν από σπίτι σε σπίτι. Στην Κύπρο αλλά και στην Κω συναντάται το έθιμο της αναπαράστασης της ανάστασης του Λαζάρου στην αρχαιότερη μορφή του, ακολουθώντας το αρχέτυπο του Άδωνι. Ο θεός πεθαίνει στην ακμή της νιότης του και αμέσως ανασταίνεται. Ένα παιδί ντυνόταν με κίτρινα λουλούδια, έτσι που να καλύπτουν ακόμη και το πρόσωπό του. Σε κάθε σπίτι που πήγαιναν, όταν άρχιζαν τα άλλα παιδιά να τραγουδούν, ξάπλωνε και υποκρινόταν το νεκρό. Όταν, όμως, έλεγαν το «Λάζαρε δεύρο έξω», σηκωνόταν.
Τα βάγια, τα βαγιοχτυπήματα και η ‘’κατάλυση ιχθύος’’ πριν την είσοδο στην Μ. Εβδομάδα
Την επόμενη ημέρα είναι η Κυριακή των Βαΐων ή Βαϊοφόρος, κατά την οποία η Εκκλησία εορτάζει την ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Σύμφωνα με τους Ευαγγελιστές οι Ιουδαίοι τον υποδέχθηκαν κρατώντας βάια και κλάδους φοινίκων ενώ ζητωκραύγαζαν: «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Οι ναοί στολίζονται με κλαδιά από βάγια και φοίνικες ή από άλλα νικητήρια φυτά όπως είναι η δάφνη, η ιτιά, η μυρτιά και η ελιά. Μετά τη Θεία Λειτουργία αυτά μοιράζονται ως ευλογία στους πιστούς. Στη Θράκη την ημέρα αυτή συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες, ώστε να είναι ανώδυνος γι’ αυτές ο τοκετός. Σε πολλά χωριά, επίσης, τα κορίτσια έκαναν στεφάνια από τα βάγια που τους έδινε ο παπάς στην εκκλησία και τα έριχναν στο ρέμα. Η κάτοχος του στεφανιού που θα έφτανε πρώτη στη ρεματιά φιλοξενούσε τις υπόλοιπες στο σπίτι της, όπου διασκέδαζαν χορεύοντας και τραγουδώντας. Αλλού τα βάγια γίνονται σταυρός που τον κάρφωναν στην πόρτα του σπιτιού ως φυλαχτό από το κακό μάτι, όπως επίσης και στην πόρτα του στάβλου. Δεν ήταν νοητό να υπάρξει Κυριακή των Βαΐων δίχως τις κούνιες. Σε κάθε γειτονιά, όπου υπήρχε μεγάλο δένδρο, στηνόταν μία κούνια. Σε πολλά μέρη οι δάσκαλοι και οι παπάδες έστελναν τα παιδιά του σχολείου στο χωριό να μαζέψουν αυγά για το Πάσχα. Τα παιδιά έπαιρναν ένα ραβδί που το έλεγαν «ρουμάνι», στην κορυφή του έδεναν μυρσίνες, ένα κουδούνι και κόκκινες μεταξωτές κλωστές. Η εορταστικότητα της ημέρας παραμερίζει τον πένθιμο χαρακτήρα των ημερών, γι’ αυτό και η Εκκλησία δίνει την ευκαιρία στους νηστεύοντες να φάνε ψάρι.
Βάγια, Βάγια των βαγιών,
τρώνε ψάρι και κολιό,
κι ως την άλλη Κυριακή
με το κόκκινο αυγό!
ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ
