Τα κυριότερα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά, ιδεολογικά ζητήματα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι μετεπαναστατικές κυβερνήσεις στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος
Της Αναστασίας Χατζοπούλου*
Ύστερα από την απελευθέρωση της Ελλάδας, το κυριότερο πολιτικό ζήτημα που είχαν να αντιμετωπίσουν οι μετεπαναστατικές κυβερνήσεις ήταν τα κόμματα. Τα κόμματα δημιουργήθηκαν κυρίως κατά την περίοδο των εθνοσυνελεύσεων από ξένους και δυτικοαναθρεμμένους Έλληνες. Οι δομές τους ήταν εντελώς άτυπες, όπως και οι ονομασίες τους: το αγγλικό, το γαλλικό, το ρωσικό, οι οποίες υποδήλωναν τις διπλωματικές επαφές των οπαδών τους με τα αντίστοιχα κράτη, επιδιώκοντας την εύνοια και την προστασία τους. Τα μέλη τους συνδέονταν μεταξύ τους με σχέσεις συγγένειας, εξ αίματος και εξ αγχιστείας και γενικότερα αποτελούνταν από πολυμελείς οικογενειακές φατρίες. Η κομματική ιδεολογία ήταν βαθιά ριζωμένη στη συνείδηση του Έλληνα και το κάθε κόμμα εξυπηρετούσε τα προσωπικά συμφέροντα και τις ανάγκες των μελών του.
Τα κοινωνικά ζητήματα που έπλητταν το νεοσύστατο κράτος ήταν καταρχήν αυτό της διανομής των εθνικών γαιών. Πριν από την Ελληνική Επανάσταση τα 2/3 περίπου της ελληνικής καλλιεργήσιμης γης ανήκαν στους Τούρκους και το υπόλοιπο στους Έλληνες προεστούς. Από τις πρώτες κιόλας εθνοσυνελεύσεις οι τουρκικές γαίες κηρύχθηκαν ιδιοκτησία του ελληνικού έθνους. Οι αντιδράσεις όμως των προεστών ήταν τέτοιες που δεν επέτρεψαν σε καμία μετεπαναστατική κυβέρνηση να επιχειρήσει τη διανομή τους. Έτσι το πρόβλημα παρέμενε για χρόνια. Η χρήση των εθνικών γαιών από τους καλλιεργητές γινόταν με τη μορφή μισθώματος αποδίδοντας στο κράτος το ¼ της παραγωγής, συν το φόρο επικαρπίας. Από την άλλη, οι συνθήκες παραγωγής και η καλλιέργεια της γης πραγματοποιούνταν με πρωτόγονες τεχνικές και υποτυπώδη εξοπλισμό, με αποτέλεσμα μικρό πλεόνασμα προϊόντος με υπέρμετρο αγώνα και κόπο. Οι δε καλλιέργειες ήταν ως επί το πλείστον τα δημητριακά, οι ελαιώνες και τα αμπέλια.
Η Ελλάδα διέθετε γόνιμα εδάφη, ορυκτό πλούτο και υλικούς πόρους, ενώ σε συνδυασμό με το εύκρατο κλίμα της θα μπορούσε να αναπτύξει μία σωστή πρωτογενή παραγωγή. Ο βαθμός αξιοποίησής τους όμως και οι δυνατότητες ανάπτυξης που παρείχε η πρόοδος της τεχνολογίας, η οποία ήταν άγνωστη ακόμη στους Έλληνες, ήταν ένα από τα οικονομικά ζητήματα που έπρεπε να διαχειρισθούν οι νέες κυβερνήσεις. Η έλλειψη κεφαλαίων και οι ανάγκες για ρευστό χρήμα ήταν πολύ μεγάλες γι’ αυτό και ο δανεισμός από τις ξένες Δυνάμεις ήταν αναπόφευκτος. Τα δάνεια όμως καθόρισαν τη μοίρα του ελληνικού κράτους, καθώς η Ελλάδα ήταν πάντα υπό καθεστώς ελέγχου και εξαρτημένη από τους δανειστές της.
Τα ιδεολογικά ζητήματα που τέθηκαν την εποχή αυτή ήταν κυρίως ο εθνικισμός και ο αλυτρωτισμός. Οι ιδέες του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού που ήταν έντονα σκιαγραφημένες στις δύο πρώτες Εθνοσυνελεύσεις άρχισαν να υποχωρούν μπροστά στα ατομικά συμφέροντα. Η ιδέα του αλυτρωτισμού που κυριαρχούσε στους Έλληνες είχε δυσάρεστες επιπτώσεις στα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα της χώρας και προωθούσε τους ανταγωνισμούς και τα πάθη μεταξύ τους, ενώ αποτελούσε αντικείμενο εκμετάλλευσης από τους ισχυρούς.
Πώς διαχειρίσθηκε τα προβλήματα της χώρας ο Ιωάννης Καποδίστριας
Όταν ο Καποδίστριας παρέλαβε το ελληνικό κράτος, δεν υπήρχαν οικονομικοί πόροι ούτε διοικητικός μηχανισμός, με αποτέλεσμα να ανασυντάξει το νέο κράτος από μηδενική βάση. Το όραμά του ήταν να το μετατρέψει σε ένα σύγχρονο κράτος οργανωμένο σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, να μειώσει την ισχύ από τους προύχοντες και να ενισχύσει τους φτωχούς ακτήμονες. Οι αλλεπάλληλες συγκρούσεις όμως με τους πρώτους δεν τον άφησαν να πραγματοποιήσει τα σχέδιά του και τα ζητήματα διογκώθηκαν τόσο, που ο Καποδίστριας αδυνατούσε να τα διαχειρισθεί, ενώ με τον πρόωρο θάνατό του έμεινε το έργο του ανολοκλήρωτο.
Αντικατέστησε την Εθνοσυνέλευση με το 27μελές Πανελλήνιο Συμβούλιο, προχώρησε στη διοικητική διαίρεση της χώρας σε τμήματα (νομούς), διόρισε επιτρόπους και διατήρησε τις δημογεροντίες. Ανασύνταξε το στρατό και το στόλο, κατέστειλε την πειρατεία στο Αιγαίο και ζήτησε βοήθεια από τις Μεγάλες Δυνάμεις. Ίδρυσε τη Γερουσία, τα πρώτα έξι Υπουργεία, οργάνωσε τη Δικαιοσύνη και έθεσε τις βάσεις για την Παιδεία. Η επιβολή φόρων δυσαρέστησε το λαό και δεν έλειψαν οι στασιαστές που δημιούργησαν ιδιαίτερα προβλήματα. Ο Καποδίστριας προέβη στο σχεδιασμό για τη διανομή των εθνικών γαιών στους μικροκαλλιεργητές έχοντας ως στόχο τη δημιουργία ενός κράτους από μικρούς και ανεξάρτητους ιδιοκτήτες. Ήρθε όμως σε έντονη σύγκρουση με τους πρόκριτους οι οποίοι ήθελαν να ιδιοποιηθούν τη γη και εκτός αυτού δεν πρόλαβε να κάνει τη διανομή, όπως είχε υποσχεθεί, λόγω του αιφνίδιου θανάτου του.
Η κυβέρνηση του Όθωνα
Ο Όθωνας κατά την πρώτη περίοδο της Αντιβασιλείας προσπάθησε να επιβάλλει την τάξη και την ασφάλεια ανάμεσα στα κόμματα με το να πάρει με το μέρος του τους αντιπάλους του Καποδίστρια. Η πολιτική που εφάρμοσε ήταν συντηρητική, ενώ φρόντιζε να υποτάσσει τους εκπροσώπους των κομμάτων με το να τους χαρίζει υπουργικές και κρατικές θέσεις και να εξουδετερώνει με διάφορα μέσα τους ισχυρούς πολιτικούς.
Διόρισε τακτικό στρατό και χωροφυλακή και εξουδετέρωσε τα σώματα των ατάκτων. Ανακήρυξε την Εκκλησία της Ελλάδος Αυτοκέφαλη και της απέδωσε εξουσία κοσμικού χαρακτήρα. Το 1837 ίδρυσε το πρώτο Πανεπιστήμιο στην Αθήνα, το 1841 την Εθνική Τράπεζα Ελλάδος και επιχείρησε να εξευρωπαΐσει τη χώρα μεταφέροντας πλήθη Βαυαρών στον κρατικό μηχανισμό, τη διοίκηση και το στρατό. Παράλληλα ξεκίνησαν να εκδίδονται εφημερίδες, περιοδικά, να δημιουργούνται πολιτιστικοί και θρησκευτικοί σύλλογοι.
Η συνταγματική μοναρχία με πρωθυπουργό τον Ι. Κωλλέτη διασφάλισε την τάξη και την ηρεμία στα κόμματα με το να διορίζει αλόγιστα κυβερνητικούς στο Δημόσιο, να προβαίνει σε απολύσεις των αντιπάλων του και να στηρίζει τους προύχοντες και τους οπλαρχηγούς. Δεν δημιούργησε υποδομές για την οικονομία της χώρας, ενώ ο ευρωπαϊκός δανεισμός προκάλεσε σοβαρά οικονομικά αδιέξοδα και αποστασίες οπαδών. Δεν τόλμησε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, δεν προέβη στη διανομή των επίμαχων εθνικών γαιών, ενώ διατήρησε πελατειακές σχέσεις μεταξύ ηγεσίας και πολιτών για την εξασφάλιση των ιδιαίτερων συμφερόντων των κυβερνώντων. Οι κυβερνητικοί είχαν ιδιαίτερα προνόμια σε σχέση με τον υπόλοιπο λαό, ενώ τα δάνεια που έλαβε από τις Μεγάλες Δυνάμεις επέβαλαν σκληρούς όρους στους οποίους ο λαός αδυνατούσε να ανταποκριθεί.
Οι επόμενες κυβερνήσεις
Οι επόμενες κυβερνήσεις με διάφορους πρωθυπουργούς και μέχρι που εκδιώχθηκε ο Όθωνας δεν συντέλεσαν σε καμία ουσιαστική αλλαγή ή μεταρρύθμιση. Οι εντάσεις και οι εξεγέρσεις συνεχίζονταν με αποτέλεσμα την απαίτηση συντάγματος από τα κόμματα και την τελική απόκτησή του. Μετά τη νίκη των δυτικών δυνάμεων στον Κριμαϊκό πόλεμο, τα δυτικά στρατεύματα κατέλαβαν τον Πειραιά, κυριάρχησε χάος στις επαναστατικές ομάδες και η χώρα αφέθηκε σε πλήθος ληστρικών επιθέσεων. Η οικονομία της χώρας βρέθηκε στα χέρια μιας διεθνούς επιτροπής για να ελέγχει το κρατικό χρέος και τα δημοσιονομικά της χώρας. Το μόνο θετικό στοιχείο μετά την εκθρόνιση του Όθωνα και τη διαδοχή του από τον Γεώργιο Α΄ ήταν ότι οι Άγγλοι παραχώρησαν τα Επτάνησα στους Έλληνες.
Βιβλιογραφία
1. Αγριαντώνη Χριστίνα, «Η ελληνική οικονομία στον πρώτο βιομηχανικό αιώνα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 61-74.
2. Διαμαντούρος Νικηφόρος, «Περίοδος συνταγματικής μοναρχίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 105-137.
3. Λούκος Χρήστος, «Κυβερνήτης Καποδίστριας. Πολιτικό έργο, συναίνεση και αντιδράσεις», Βασίλης Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ.3, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 185-216.
4. Μαργαρίτης Γ., Μαρκέτος Σπ., Μαυρέας Κ., Ροτζώκος Ν., Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 1999.
5. Μαυρομούστακου Ήβη, «Το ελληνικό κράτος 1833-1871. Β. Πολιτικοί θεσμοί και διοικητική οργάνωση», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000, τ. 4, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σελ. 27-50.
6. Πετρόπουλος Ιωάννης – Κουμαριανού Αικατερίνη, «Περίοδος βασιλείας του Όθωνος 1833-1862: περίοδος απόλυτης μοναρχίας», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ΄, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 8-105.
7. Πολίτης Αλέξης, Ρομαντικά Χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-188, Θεωρία και Μελέτες Ιστορίας 14, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων 2009.
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ
