Έθιμα και θρησκευτικές τελετές των Φώτων, παγανιστικά στοιχεία δεμένα με την ορθόδοξη πίστη
Τα Κάλαντα των Θεοφανείων σε διάφορες περιοχές της χώρας μέσα από τα στόματα των μικρών καλαντιστών
Η εορτή των Θεοφανείων μαζί με την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου έρχονται να επιστεγάσουν το λεγόμενο Δωδεκαήμερο, που ξεκίνησε από την μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων. Κατά την διάρκεια των ημερών αυτών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία διάφορες τελετές οι οποίες, σε συνδυασμό με τα έθιμα του λαού μας, δημιουργούν ένα εορταστικό κλίμα. Σύμφωνα με την αντίληψη των παλιότερων, είναι μεγάλη γιορτή, «θεότρομη» όπως την λέει και ο σπουδαίος λαογράφος Γεώργιος Μέγας. Την μέρα αυτή αγιάζονται τα ύδατα και φεύγουν από τον κόσμο όλα τα ‘’παγανά’’ και τα ‘’ζούζουλα’’. Η βάφτιση του Χριστού και η Θεοφάνεια της Αγίας Τριάδος με την φωνή του Πατρός και την παρουσία του Αγίου Πνεύματος εν είδει περιστεράς, συμβολίζουν την πνευματική λύτρωση και την ανάσταση του ανθρώπου με την παλιγγενεσία του.
Χριστιανική εορτή με πλήθος παγανιστικών καταλοίπων
Τα Θεοφάνεια μπορεί μεν να αποτελούν μια μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή, αυτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, αλλά περικλείουν και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων (ελληνικών) εθίμων. Βασική τελετουργία των Θεοφανίων είναι ο «αγιασμός των υδάτων» με τη κατάδυση του Σταυρού κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου. Στην ελληνική εθιμολογία, όμως, ο εν λόγω αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων καθώς και της απαλλαγής τους από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δε αυτή έννοια δεν είναι ασφαλώς αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει ρίζες στην αρχαία λατρεία.
Η μέρα που φεύγουν οι… καλικάντζαροι
Τα χριστιανικά σπίτια επισκέπτονται την παραμονή οι μικροί καλαντιστές, αλλά τις επόμενες μέρες και ο ιερέας που γυρνά σε όλα τα σπίτια της ενορίας για να τα αγιάσει και να τα ευλογήσει. Ο αγιασμός βρίσκεται μέσα στο «σικλί» ή «παγκράτσι», ένα χάλκινο συνήθως δοχείο, που κουβαλάει ο βοηθός του ιερέα. Σε αυτό βουτάει ο Ιερέας την «αγιαστούρα» του και ραντίζει όλους τους χώρους του σπιτιού ή του καταστήματος. Είναι η στιγμή που η παράδοσή μας θέλει τους καλικάντζαρους να τρέχουν φοβισμένοι και να επιστρέφουν στα έγκατα της γης:
«Φεύγετε να φεύγουμε,
έφτασε ο τουρλόπαπας,
με την αγιαστούρα του.
Ο παπάς με αγιασμό,
οι χωριανοί με το ‘’θερμό’’»
λένε έντρομοι οι καλικάντζαροι και χώνονται στις τρύπες από τις οποίες είχαν βγει δώδεκα ημέρες πριν. Μόλις τελειώσει ο ιερέας τον αγιασμό του σπιτιού, ο νοικοκύρης δίνει συνήθως χρήματα στον βοηθό του. Παλιά συνηθιζόταν τα χρήματα αυτά να ήταν μεταλλικά κέρματα, τα οποία έριχνε ο νοικοκύρης μέσα στο «σικλί», ώστε να αγιασθούν ακόμα και τα λεφτά, όπως έλεγαν. Αφού αγιασθούν οι χώροι του σπιτιού έρχεται η ώρα να μαζευτεί η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το «Δωδεκαήμερο», η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το «Χριστόξυλο». Η στάχτη αυτή θα σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους στάβλους, ακόμα και στα χωράφια, αφού όπως πιστεύεται διώχνει το κακό. Το γλύκισμα της ημέρας των Φώτων που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές είναι τα ξεροτήγανα (τύπος λουκουμάδων). Κατά το έθιμο, τα παιδιά όχι μόνο τρώνε αλλά ρίχνουν και στη στέγη του σπιτιού ξεροτήγανα για να τα βρει ο καλικάντζαρος να φάει και να φύγει.
Τα κάλαντα των Φώτων
Την παραμονή των μεγάλων αυτών εορτών του Δωδεκαημέρου, όπως σήμερα, έχουμε την παράδοση των καλάντων. Τα Κάλαντα αποτελούν δημοτικά ευχητικά και εγκωμιαστικά τραγούδια που ψάλλονται εθιμικά κατ’ έτος κυρίως την παραμονή μεγάλων θρησκευτικών εορτών όπως των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς (Αγ. Βασιλείου), των Θεοφανίων, ακόμη και των Βαΐων (ή Λαζάρου), με εξαίρεση εκείνων της Μεγάλης Παρασκευής που είναι κατανυκτικά. Κύρια παραδοσιακά μουσικά όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα είναι το τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι, η τσαμπούνα, η φλογέρα κ.ά. Η σύνδεση των καλάντων με την εκκλησιαστική παράδοση των ημερών φαίνεται και από το γεγονός ότι συνήθως χρησιμοποιούμε το ρήμα ‘’ψάλλω’’ τα κάλαντα ή ‘’άδω’’ και σχεδόν ποτέ το ρήμα ‘’τραγουδώ’’. Η κάθε περιοχή με τα ιδιαίτερα γλωσσικά ιδιώματα αλλά και τις διαφορετικές συνήθειες και νοοτροπίες των κατοίκων της έχει διαμορφώσει το κείμενο και την μελωδία που χρησιμοποιείται, δημιουργώντας έναν εθνογραφικό πλούτο. Παρακάτω μπορεί κανείς να δει, για παράδειγμα, τον θεολογικό χαρακτήρα που έχουν τα κάλαντα του Πόντου, εμπνευσμένα από την εκκλησιαστική υμνολογία των ημερών. Τα κάλαντα των Φώτων, ομολογουμένως, είναι τα λιγότερο γνωστά. Παραθέτουμε μερικά από τα πλέον χαρακτηριστικά, αλλά και αυτά που συναντούμε στην περιοχή μας, είτε από γηγενείς κατοίκους, είτε από πρόσφυγες.
Πανελλήνια
Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό
κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.
Όργανo βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.
Άϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.
Ν’ ανεβώ επάνω στον ουρανό
να μαζέψω ρόδα και λίβανο.
Καλημέρα, καλημέρα,
Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά.
Μακεδονίας
Σήμερα τα Φώτα κι οι φωτισμοί
και χαρές μεγάλες και αγιασμοί.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,
κάθεται η Κυρά μας η Παναγιά.
Σπάργανα βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ – Γιάννη παρακαλεί:
-Άγιε Γιάννη Αφέντη και Βαπτιστή,
δύνασαι βαπτίσεις Θεού παιδί;
-Δύναμαι και θέλω και προσκυνώ
και τον Κύριό μου παρακαλώ.
Να ανέβω πάνω στον ουρανό,
Να μαζέψω ρόδα και λίβανο.
-Άγιε Γιάννη Αφέντη και Βαπτιστή,
έλα να βαπτίσεις Θεού παιδί.
Ν΄ αγιαστούν οι κάμποι και τα νερά,
Ν΄ αγιαστεί κι ο αφέντης με την κυρά.
σφάξαμε τον πετεινό, είδαμε τα Φώτα,
δώστε μας το μπαξίσι μας, να πάμε σ’ άλλη πόρτα
Πόντου
Από της ερήμου ο Πρόδρομος ήλθε να βαπτίσει τον Κύριον.
Βέβαιον Βασιλέα εβάπτισε, Υιόν και Θεόν ομολόγησε.
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρεσθε, τάξεις των αγγέλων ευφραίνεσθε.
Δόξα εν υψίστοις εκραύγαζαν, Κύριον και Θεόν ομολόγησαν.
ÂÂÂ
Έλεγεν ο κόσμος τον Κύριον να αναγέννηση τον άνθρωπον.
Ζήτησον και σώσον το πρόβατον, το απωλωλός ω θεάνθρωπε.
Ήλθε κηρυττόμενον έβλεπε, απορών εφάνη ο Πρόδρομος.
Θες μοι την παλάμην σου Πρόδρομε, βάπτισον ευθύς τον Δεσπότην σου.
Ιορδάνη ρεύσε τα νάματα, ίν΄ ανασκίρτηση τα ύδατα.
Κεφαλάς δρακόντων συνέθλασε, των κακοφρονούντων ο Κύριος.
Λέγουσιν οι Άγγελοι σήμερον Χριστός τον κόσμον ερώτησε.
Μέγα και φρικτόν το μυστήριον δούλος τον δεσπότη εβάπτισε.
Νους ο Ιωάννης ο Πρόδρομος μέγας, να βαπτίση τον Κύριον.
Ξένος ο προφήτης ο Πρόδρομος μέγας, να βάπτιση τον Κύριον.
Όλον τον Αδάμ ανεκάλεσε ο των όλων κτίστης και Κύριος.
Παναγία, Δέσποινα του παντός, σώσον τους εις Σε προσκυνούντας νυν.
Ρείθρα Ιορδάνη, αγάλλεσθε την πορείαν άλλως λαμβάνετε.
Σήμερον ο κτίστης δεδόξασται δι’ αυτό το μέγα μυστήριον.
Τρεις γαρ υποστάσεις εγνώκαμεν Πατρός και Υιού και του Πνεύματος.
Υπό Αρχαγγέλων υμνούμενον, υπό Σεραφείμ δοξαζόμενον.
Ως γαρ τοις εν σκότει επέλαμψε όταν ο Χριστός εβαπτίζετο.
Χαίροντες και χείρας προσάγοντες και λαμπράν πανήγυριν άγογτες.
Ψάλλοντες Χριστόν τον Θεόν ημών, δέξασθαι λουτήρα βαπτίσματος.
Ο Θεός των όλων και Κύριος ζωή σας υγείαν και χαίρεσθε.
Θράκης
Σήμιρα τα Φώτα κι ι φουτισμός
κι χαρά μιγάλη κι αγιασμός.
Kάτου στουν Iουρδάνη τουν πουταμό
κάθιτ’ η κυρά μας η Παναγιά,
σπάργανα βαστάει, κιριά κρατεί
κι τουν άγιου Γιάννη παρακαλεί.
Άγιε Γιάννη αφέντη μου Πρόδρουμι
δύνασι βαφτίσεις Θιού πιδί;
Πείγουμι κι θέλου κι προυσκυνώ
κι τουν Kύριό μου παρακαλώ,
αύριου ν’ ανέβου στουν ουρανό
να καταθυμιάσου τους ουρανούς
κι θε να κατέβου στουν πουταμό
για να σι βαφτίσου σε τουν Xριστό,
να καταπατήσου τα είδουλα,
να καταχουνιάσου τα ζούζουλα,
να αγιάσου βρύσις κι τα νιρά,
να αγιάσ’ αφέντη μι την κυρά.
ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ
