Τα Κάλαντα από την εποχή του Ομήρου μέχρι τις ρωμαϊκές Καλένδες και την υποδοχή της νεομηνίας
Η γέννηση των θεών στις αρχαίες θρησκείες και τα στοιχεία της λατρείας του Διόνυσου που πέρασαν στον χριστιανισμό
Της Αναστασίας Χατζοπούλου*
Τα Χριστούγεννα είναι η πρώτη μεγάλη γιορτή του Δωδεκαήμερου, όπως λέγεται η περίοδος από την παραμονή των Χριστουγέννων μέχρι τα Θεοφάνεια. Η εκκλησία τοποθέτησε στις μέρες αυτές τις τρεις μεγάλες γιορτές: τη Γέννηση, την Περιτομή και τη Βάφτιση του Χριστού. Ορισμένα από τα έθιμα του Δωδεκαήμερου τα συναντούμε και στις τρεις μεγάλες γιορτές του. Αυτό συμβαίνει επειδή αρχικά η Γέννηση του Χριστού γιορταζόταν στις 6 Ιανουαρίου, μαζί με τη Βάφτισή Του και ονομαζόταν Επιφάνεια. Τον 4ο αιώνα μ.Χ. προσδιορίσθηκε η Γέννηση του Χριστού στις 25 Δεκεμβρίου και το 378 μ.Χ. γιορτάστηκαν τα Χριστούγεννα ως αυτοτελής γιορτή, για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη.
Τα κάλαντα από την αρχαία Ρώμη
Ο εθιμικός κύκλος του Δωδεκαήμερου ξεκινά την παραμονή των Χριστουγέννων με τα κάλαντα που λένε μικροί και μεγάλοι. Τα κάλαντα ανήκουν στα λεγόμενα τραγούδια του ‘’Αγερμού’’, στα τραγούδια δηλαδή που λέγονται από ομάδες παιδιών ή ενηλίκων στους δρόμους και τα σπίτια με αμοιβή κάποιο συμβολικό φιλοδώρημα και ανήκαν στην κατηγορία των εράνων. Η λέξη “αγείρω” σημαίνει ζητώ, αθροίζω, ερανίζομαι. Τα κάλαντα πήραν την ονομασία τους από τη γιορτή των Καλενδών του Ιανουαρίου, που ήταν μία από τις μεγαλύτερες γιορτές του ρωμαϊκού ημερολογίου. Η λέξη είναι λατινική: «Calendae» σήμαινε πρωτομηνιά και ήταν μήνυμα και ευχές για την νεομηνία. Οι Καλένδες στην αρχαία Ρώμη ήταν γιορτές για την έναρξη κάθε σεληνιακού μήνα. Ένας ιερωμένος (ποντίφικας) ανέβαινε στην “Curia Calabra” στο λόφο Καπιτώλιο, κοντά στις όχθες του ποταμού Τίβερη και εκφωνούσε την “Calatio” υπενθυμίζοντας στους πολίτες σε πόσες μέρες θα έχουνε Πανσέληνο. Ύστερα από τη μεταρρύθμιση του 152 π.Χ. οι Καλένδες του Ιανουαρίου απέκτησαν ιδιαίτερη λαμπρότητα αφού εκείνη την ημέρα αναλάμβανε τα καθήκοντά του ο Ύπατος, γινόταν ο απολογισμός της χρονιάς και ξεκινούσε το νέο οικονομικό έτος. Έτσι τα κάλαντα δεν αναγγέλλουν πλέον τον ερχομό της νέας Πανσελήνου, αλλά τον ερχομό του νέου έτους.
Τα αρχαία κάλαντα του Ομήρου
Τα αρχαιότερα γιορτινά κάλαντα που έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας είναι αυτά που έψαλλε ο ίδιος ο ποιητής Όμηρος στη Σάμο. Τα κάλαντα αυτά περιέχουν κατά κανόνα επαίνους για τον νοικοκύρη και την οικογένεια του, ευχές για αφθονία εισοδημάτων και προτροπές για να φανούν αυτοί γενναιόδωροι και να φιλέψουν τη συντροφιά που τραγουδά με πολλά δώρα. Σε μερικά χωριά της Κύπρου άδονται ακόμη και σήμερα αυτά τα κάλαντα. Τα αρχαία κάλαντα άδονταν τέσσερις φορές το χρόνο και ήταν τα κάλαντα του Τριέσπερου, η Ειρεσιώνη, τα Χελιδονίσματα και τα Κορωνίσματα. Τα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα της Ειρεσιώνης κρατούσαν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης που ήταν στολισμένο με λευκό ή κόκκινο μαλλί (έριον) και καρπούς κάθε λογής, καθώς επίσης και μικρά φιαλίδια με μέλι, γάλα και κρασί, το οποίο κρεμούσαν στην πόρτα του σπιτιού τους, όπου εκεί έμενε όλο το έτος. Τα κάλαντα φανερώνουν τη συνέχεια της ελληνικής παράδοσης και του ελληνικού πολιτισμού και μεταφέρονται μέσα από το πέρασμα του χρόνου, δίχως αλλαγές μέχρι τις μέρες μας, εκφράζοντας το ίδιο νόημα.
Η Γέννηση του Θεού
Το χειμώνα οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν τη γέννηση των θεών τους και κυρίως του Ήλιου. Συγκεκριμένα, ο Ήλιος είχε ταυτιστεί με το Φωτοφόρο Απόλλωνα, ο οποίος απεικονιζόταν πάνω στο ιπτάμενο άρμα του να μοιράζει το φως του Ήλιου, ως δώρο στους ανθρώπους. Το μυθολογικό γεγονός με τον Άη-Βασίλη καθισμένο στο έλκηθρο που το κινούν οι ιπτάμενοι τάρανδοι να μοιράζει δώρα, δεν διαφέρει και πολύ με το μύθο του Απόλλωνα. Η γιορτή αυτή πέρασε και στην αρχαία Ρώμη με την ονομασία Σατουρνάλια (Dies Invicti Solis), που σήμαινε ημέρα του αήττητου Ήλιου και γινόταν προς τιμή του Κρόνου και της θεάς Δήμητρας, γι’ αυτό και έκαναν θυσίες χοίρων για την ευφορία της Γης. Την παραμονή των Χριστουγέννων, σε πολλά μέρη της Ελλάδας και σήμερα σφάζουν τους οικόσιτους χοίρους, τους οποίους τρέφουν ειδικά γι’ αυτές τις ημέρες. Τα παραδοσιακά χοιροσφάγια πραγματοποιούνται με καθορισμένο τυπικό, που τους προσδίδει το χαρακτήρα θυσίας. Για παράδειγμα, στην κοιλιά του ζώου χαράσσουν το σημείο του σταυρού και θυμιατίζουν, ενώ ένα μικρό παιδί απαγγέλει το “Πάτερ ημών”. Μια βυζαντινή παροιμία λέει: “Αι γαρ των χοίρων φωναί περί τας Καλάνδας”. Στη γιορτή αυτή των Σατουρναλίων, οι συμμετέχοντες αντάλλασσαν δώρα, συνήθως λαμπάδες, ενώ στα παιδιά έδιναν πήλινες κούκλες και γλυκά σε σχήμα βρέφους για να θυμίζουν τον Κρόνο που έτρωγε τα παιδιά του. Κάτι αντίστοιχο γιόρταζαν και οι Αιγύπτιοι με το θεό Όσιρι, οι Βαβυλώνιοι και οι Φοίνικες με το θεό Βάαλ, οι Πέρσες με το θεό Μίθρα-Βασιλιά. Στην Αίγυπτο, η γέννηση του Όσιρι γιορταζόταν στις 25 Δεκεμβρίου στολίζοντας ένα δέντρο και αφήνοντας δώρα γύρω από αυτό.
Αρχαίες παραδόσεις που πέρασαν στην χριστιανική λατρεία
Κατά την έναρξη της χειμερινής ισημερίας, 21 Δεκεμβρίου, οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν επίσης τη σύλληψη του Ηρακλή, από τη συνεύρεση του Δία και της Αλκμήνης. Η γιορτή κρατούσε τρεις μέρες, με την ονομασία “Τριέσπερον”, τότε που η νύχτα παρέμενε μεγαλύτερη από την ημέρα. Μερικά χρόνια αργότερα, η γιορτή του Ήλιου ταυτίστηκε με τη γέννηση του θεού Διόνυσου. Ο Διόνυσος αποκαλούνταν “Σωτήρ” και “θείο βρέφος”, το οποίο γεννήθηκε από την “παρθένο” Σεμέλη με πατέρα το Δία. Ο Διόνυσος ήταν ο “καλός Ποιμήν”, που οι ιερείς του κρατούσαν την ποιμενική του ράβδο. Στις 30 Δεκεμβρίου οι αρχαίοι Έλληνες γιόρταζαν την αναγέννηση του Διονύσου. Οι γυναίκες ιέρειες ανέβαιναν στην κορυφή του βουνού κρατώντας ένα νεογέννητο βρέφος και φώναζαν δυνατά: “Ο Διόνυσος ξαναγεννήθηκε. Ο Διόνυσος ζει”. Σε επιγραφή αφιερωμένη στο Διόνυσο αναγράφεται: “Εγώ είμαι που σε προστατεύω και σε οδηγώ. Εγώ είμαι το Άλφα και το Ωμέγα”.
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
– Ψευδηροδότειος Βίος του Ομήρου
– Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς, Λεξικόν Ησυχίου
– Γεώργιος Αικατερινίδης, Μεταμφιέσεις Δωδεκαήμερου εις τον Βορειοελλαδικόν χώρον
– Φίλιππος Βρεττάκος, Οι Δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεραι εορταί των
– Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Οι 12 Μήνες-Τα Λαογραφικά
– Δημήτριος Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών
– Μιχάλης Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία. Ήθη κι έθιμα
– Γεώργιος Σιέττος, Αρχαίες επιβιώσεις στο Χριστιανισμό
ÂÂ
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ (e-mail: hatanas1@gmail.com)
