Συμβολισμοί και έθιμα για την αφθονία και ευκαρπία των σπιτιών επί τη ελεύσει του νέου έτους
Το ρόδι, το ‘’αμίλητο νερό’’, η ‘’κρομμύδα’’ και η βασιλόπιτα μέσα στο διάβα του χρόνου
Της Αναστασίας Χατζοπούλου*
Η Πρωτοχρονιά ως πρώτη μέρα του έτους συνδέεται με πολλά έθιμα. Το “μαγικό” πνεύμα της πρώτης μέρας του χρόνου εκφράζει παραστατικότατα το λεγόμενο “ποδαρικό”, η συνήθεια δηλαδή να παρατηρούμε ποιος και με ποιο τρόπο θα μπει πρώτος στο σπίτι για να του δώσουμε να σπάσει ένα ρόδι. Πρόκειται για μια οικεία συνήθεια που αγαπούσαν ακόμη και οι Βυζαντινοί, όπως αποκαλύπτει ο Νύσσης Γρηγόριος τον 4ο αιώνα μ.Χ. Οι αρχαίοι Έλληνες πριν κατοικήσουν σε ένα νέο σπίτι έσπαγαν στο κατώφλι του ένα ρόδι.
Το σπάσιμο του ροδιού, μια αρχέγονη συνήθεια και λατρεία
Το ρόδι, εδώ και χιλιάδες χρόνια θεωρείται, από διάφορους πολιτισμούς το σύμβολο της γονιμότητας, της αφθονίας και της καλοτυχίας, ενώ παράλληλα σχετιζόταν και με το θάνατο. Συμβόλιζε την αιωνιότητα και ήταν το φρούτο που έδενε την Περσεφόνη με τον Κάτω Κόσμο και δεν την άφηνε να ανέβει στη Γη. Ήταν επίσης το έμβλημα των αρχαίων Ελευσινίων Μυστηρίων. Οι Ιεροφάντες, οι ιερείς της θεάς Δήμητρας στην Ελευσίνα, κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων ήταν στεφανωμένοι με κλαδιά ροδιάς. Το ρόδι απαγορευόταν ως τροφή στους μύστες επειδή προκαλούσε την ιδιότητα να κατεβαίνουν οι Ψυχές στη Σάρκα και να προκαλούν πάθη. Στα Θεσμοφόρια, με την ευλογία της θεάς Δήμητρας, οι Αθηναίες έτρωγαν ρόδια για να αποκτήσουν γονιμότητα και ευημερία. Στην αρχαία Αίγυπτο το χρησιμοποιούσαν ως ταφικό κτέρισμα, ενώ αποτελούσε και διακοσμητικό μοτίβο στο Ναό του Σολομώντα, όπως αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη. Στο Βουδισμό θεωρείται ένα από τα τρία πιο ευλογημένα φρούτα και είναι από τα πρώτα δέντρα που καλλιεργήθηκαν. Το πρώτο ρόδι εμφανίσθηκε στην αρχαία Περσία, ενώ στην Ελλάδα ήρθε μέσω της αρχαίας Αιγύπτου, και εννοιολογικά σημαίνει “αυτό που ραίει και φέρνει δύναμη”. Υπήρξε σύμβολο της γονιμότητας και της ευκαρπίας, γι’ αυτό και το αφιέρωσαν στη θεά Ήρα που ήταν η προστάτιδα του γάμου, ενώ η ίδια κρατούσε στο ένα χέρι το σκήπτρο και στο άλλο ένα ρόδι. Η θεά του έρωτα, η Αφροδίτη, συνήθιζε να προσφέρει στους αγαπημένους της ρόδια ως δώρα της αγάπης της, ενώ λέγεται πως αυτή φύτεψε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως η δύναμη του ροδιού κρυβόταν στους πολυάριθμους κόκκους του (αφθονία και γονιμότητα) αλλά και στο πορφυρό του χρώμα (καλή τύχη).
Στην Πελοπόννησο, αυτός που θα σπάσει το ρόδι απαγγέλει την ευχή: “Με υγεία, ευτυχία και χαρά το Νέο Έτος κι όσες ρόγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά!” και λαμβάνει το ανάλογο φιλοδώρημα, το οποίο στη Σάμο λέγεται “μπουλιστρίνα”. Αν το ρόδι σπάσει καλά και εκτιναχτούν οι σπόροι του μακριά, είναι σημάδι αφθονίας και καλοτυχίας και μάλιστα λένε: “Έσπασε το ρόδι!” Επίσης λένε: “Όσο βαρύ είναι το ρόδι, τόσο βαρύ να είναι το πορτοφόλι μας, όσο γεμάτο καρπούς είναι το ρόδι, να είναι γεμάτο το σπίτι μας με καλά και όσο κόκκινο είναι το ρόδι, τόσο κόκκινη να είναι και η καρδιά μας!’’. Κάποιοι παίρνουν το ρόδι στη Θεία Λειτουργία για να ευλογηθεί. Το ρόδι αυτό φυλάσσεται στα εικονίσματα του σπιτιού μέχρι τις 14 Σεπτεμβρίου, την ημέρα του Σταυρού.
Το έθιμο του ραντισμού του σπιτιού
Τη δύναμη του ποδαρικού ενισχύει και ο ραντισμός του σπιτιού με “το αμίλητο νερό”. Σε κάποιες περιοχές, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς πηγαίνουν στην πιο κοντινή βρύση “για να κλέψουν το άκραντο νερό”. Το λένε άκραντο επειδή δεν βγάζουν λέξη σε όλη τη διαδρομή. Πρόκειται για ένα έθιμο που συναντάται κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα. Νεαρές, κυρίως, κοπέλες παίρνουν μια στάμνα και πηγαίνουν στην βρύση του χωριού να τη γεμίσουν. Όταν φτάνουν εκεί, την “ταΐζουν” με διάφορες λιχουδιές, όπως βούτυρο, μέλι, καρύδια, ψωμί, τυρί, όσπρια ή κλαδί ελιάς, με τα οποία την αλείφουν και λένε την ευχή: “Όπως τρέχει το νερό, να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η ζωή μας”. Θεωρούσαν μάλιστα πως όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση, αυτή θα στεκόταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο. Στη συνέχεια ρίχνουν στη στάμνα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια, “κλέβουν νερό” και γυρίζουν στα σπίτια τους πάλι αμίλητες μέχρι να πιούνε όλοι από το άκραντο νερό. Με το ίδιο νερό ραντίζουν και τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού, ενώ σκορπούν στο σπίτι και τα τρία χαλίκια.
Το έθιμο της “κρομμύδας”
Κατά τις λαϊκές δοξασίες, υπάρχουν διάφορα άλλα έθιμα της Πρωτοχρονιάς, από τα οποία πηγάζει η μαγική δύναμη. Ένα από αυτά είναι η πίστη στη δύναμη των αειθαλών φυτών, από τα οποία το πιο γνωστό για τις μαγικές του ιδιότητες είναι η Σκίλλα η παράλια (Scilla Maritima), με την κοινή ονομασία “αγριοκρέμμυδο” ή “αγιοβασιλίτσα” ή “μποτσίκι” και είναι ένα αυτοφυές βολβοφόρο φυτό με την εντυπωσιακή ικανότητα να ζει ακόμη και ξεκομμένο από τη γη. Ακόμα και να το ξεριζώσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή η μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να μεταδωθεί σε έμψυχα και άψυχα, γι’ αυτό την πρωτοχρονιά κρεμούν σκυλοκρέμμυδο στα σπίτια τους. Το φυτό αυτό αποτελεί ένα από τα πανάρχαια αποτρόπαια κάθε κακού της οικίας και άλλων κτισμάτων, αλλά και σύμβολο αναγέννησης, υγείας και καλοτυχίας, έθιμο που που αναφέρεται ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ. Στις μέρες μας, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας Ανήμερα, ο πατέρας ή η μητέρα της οικογένειας παίρνουν την κρεμμύδα και την κτυπούν ελαφρά στα κεφάλια των μελών της οικογένειας, ώστε να ξυπνήσουν και να πάνε στη Θεία Λειτουργία του αγίου Βασιλείου. Στη συνέχεια κρεμιέται σε κάποιο σημείο του σπιτιού, για να φέρνει τύχη και υγεία. Το έθιμο αυτό τηρείται ακόμη στην Κρήτη.
Το έθιμο της βασιλόπιτας
Σύμβολο της Πρωτοχρονιάς και του νέου έτους είναι η βασιλόπιτα. Το έθιμο συνδέεται με ανάλογες αρχαίες συνήθειες που λατρεύονταν στην Ελλάδα, όπως τα Κρόνια (εορτή του θεού Κρόνου) και τα Σατουρνάλια, γιορτές της Ρώμης όπου έφτιαχναν γλυκά και πίτες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας. Η ορθόδοξη πίστη συνέδεσε το ίδιο έθιμο με τη Βασιλόπιτα. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, όταν ο άγιος Βασίλειος ήταν Επίσκοπος της Καισάρειας, ο έπαρχος της Καππαδοκίας πήγε στην πόλη με σκληρές διαθέσεις για να εισπράξει φόρους. Οι κάτοικοι φοβισμένοι απευθύνθηκαν στον ποιμενάρχη τους, ο οποίος τους υπέδειξε να συγκεντρώσουν τα πιο πολύτιμα αντικείμενα που είχαν, προκειμένου να καλοπιάσουν τον έπαρχο. Τελικά αυτός έφυγε δίχως να πάρει κάτι. Επειδή ήταν πρακτικά αδύνατο να ξαναπάρει ο καθένας τα αντικείμενά του, ο άγιος Βασίλειος ζήτησε να κατασκευάσουν μικρές πίτες, που σε καθεμιά θα έβαζαν και ένα αντικείμενο αξίας. Η διανομή έγινε και, σαν από θαύμα, έτυχε στον καθένα αυτό που είχε προσφέρει. Από τότε, κάνουμε βασιλόπιτες, ως ανάμνηση στη γιορτή του αγίου Βασιλείου.
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
-Φίλιππος Βρεττάκος, Οι Δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεραι εορταί των.
–Τιμόθεος Κιλίφης, Ήθη, έθιμα και άλλα…
-Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Οι 12 Μήνες-Τα Λαογραφικά.
-Δημήτριος Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών.
-Μιχάλης Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία. Ήθη κι έθιμα.
-Αγγελική Μαστρομιχαλάκη, Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα.
-Γεώργιος Σιέττος, Αρχαίες επιβιώσεις στο Χριστιανισμό.
-Μιχάλης Τσώλης, Γιορτές της Ρωμιοσύνης.
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ
