Από τα φαγιούμ και τα νεκρικά πορτρέτα της αρχαιότητας, μια ξεχασμένη τεχνική ζωγραφικής αναβιώνει και επιστρέφει στην Ελλάδα
«Η βυζαντινή αγιογραφία είναι μια εκκλησιαστική τέχνη που απαιτεί κατανόηση της θεολογίας της για να μην μετατραπεί σε απλή αναπαραγωγή»
Η εκκλησιαστική ζωγραφική της ορθόδοξης εκκλησίας είναι γνωστή στους περισσότερους ως βυζαντινή αγιογραφία, καθώς εξελίχθηκε κυρίως κατά την περίοδο του Βυζαντίου, της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Σχολές και τάσεις που άφησαν το στίγμα τους μέχρι και τις μέρες μας είναι η γνωστή Μακεδονική Σχολή με κύριο εκφραστή τον Μανουήλ Πανσέληνο και χαρακτηριστικά δείγματα δουλειάς σε σύνολα τοιχογραφιών στο Άγιον Όρος, στην Θεσσαλονίκη και την Σερβία. Δεύτερη μεγάλη σχολή με ιδιαίτερη απήχηση στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν η λεγόμενη Κρητική σχολή, λόγω καταγωγής του κύριου εκπροσώπου της Θεοφάνη του Κρητός. Περνώντας από διάφορες φάσεις και τάσεις, η αγιογραφία έχει αποκρυσταλλωθεί τα τελευταία χρόνια σε κάποιους εικονογραφικούς τύπους και τεχνικές, που επαναλαμβάνονται από πολλούς χωρίς ιδιαίτερη δημιουργικότητα. Παραδοσιακές φόρμες αλλά και υλικά έχουν ξεχαστεί, με ελάχιστες εξαιρέσεις αγιογράφων που δημιουργούν παραδοσιακά μεν, αλλά με μια προσωπική ματιά. Είχαμε την χαρά να μιλήσουμε με μια ξανθιώτισσα που ζει στην Αθήνα, την κυρία Αναστασία Δασκαλοπούλου, η οποία μας αποκάλυψε τα μυστικά της τέχνης της εγκαυστικής, με την οποία ασχολείται.
Αναστασία Δασκαλοπούλου, μια ξανθιώτισσα
Γεννήθηκε στην Ξάνθη από όπου έφυγε με την μητέρα της στα 13 της χρόνια, μετά τον θάνατο του πατέρα της. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές της στην Λάρισα, όπου ζούσε μαζί με τον αδελφό της, πιλότο της πολεμικής αεροπορίας. Ιπτάμενος και ο σύζυγος με καταγωγή από την Μάνδρα, με τον οποίο παντρεύτηκε σε νεαρή ηλικία και μετά από πολλές μεταθέσεις και περιπλανήσεις κατέληξαν στην Αθήνα. «Μου έλεγαν όλοι οι συγγενείς ότι από μωρό ήμουν συνεχώς με ένα μολύβι στο χέρι και ζωγράφιζα. Η ζωγραφική ήταν πάντα μέσα μου», λέει η ίδια, και παρότι προετοιμάστηκε δύο φορές για να δώσει εξετάσεις και να εισαχθεί στην Σχολή Καλών Τεχνών, οι συγκυρίες δεν της το επέτρεψαν. Αυτοδίδακτη για πολλά χρόνια, ασχολήθηκε με την ζωγραφική ερασιτεχνικά, ώσπου πριν από πέντε χρόνια γνώρισε την βυζαντινή αγιογραφία. «Ήταν κάτι που ήθελα πάντα και εκεί έχω ενσκήψει τώρα. Μελετώντας την πορεία της αγιογραφίας, γνώρισα την τέχνη της εγκαυστικής, που είναι μια καταπληκτική αρχαιοελληνική τεχνική».
Από τα αρχαιοελληνικά αγάλματα στα αιγυπτιακά φαγιούμ και στο σήμερα
«Λίγοι γνωρίζουν ότι η εγκαυστική έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα, γιατί τα νεκρικά πορτρέτα που ανακαλύφθηκαν στην όαση Φαγιούμ έξω από το Κάιρο ήταν σε εξαιρετική κατάσταση λόγω του ξηρού κλίματος και αυτά έχουν γίνει ευρέως γνωστά. Επειδή προορίζονταν για ταφική χρήση και συνόδευαν τον νεκρό που απεικόνιζαν, προστατεύθηκαν και έχουν διατηρηθεί σε άριστη κατάσταση», μας εξηγεί η κα Δασκαλοπούλου. Από τον 2ο π.Χ. αιώνα όμως και την χρήση της εγκαυστικής για τον χρωματισμό αγαλμάτων, όπου βρίσκονται και σήμερα κάποια υπολείμματα, η τεχνική πέρασε στην πρωτοχριστιανική περίοδο σε φορητές κυρίως εικόνες. «Είναι χαρακτηριστική και παγκοσμίως γνωστή η εικόνα του Χριστού από την Μονή της Αγ. Αικατερίνης του όρους Σινά, που χρονολογείται στον 6ο αιώνα και είναι ζωγραφισμένη με εγκαυστική. Ελάχιστες έχουν διασωθεί, όπως και πολλά άλλα κειμήλια που ξεκινούν από τον 10ο αιώνα και μετά».
Τι είναι η εγκαυστική;
«Είναι μία διαχρονική τέχνη. Αν η διαδικασία της έγκαυσης γίνει με σωστό τρόπο, το έργο έχει μεγάλη διάρκεια ζωής. Το διαπιστώνουμε με τα φαγιούμ, αλλά και με τα γλυπτά που είδαμε στο μουσείο της Ακρόπολης. Όλα τα γλυπτά στην αρχαιότητα ήταν χρωματισμένα με μια τεχνική εγκαυστικής και σε κάποια έχουν μείνει τμήματα. Όπως και σε επιτύμβιες στήλες, κάποιες από τις οποίες μπορεί κανείς να δει στο μουσείο Βόλου. Μία που είδαμε εκεί ήταν σχεδόν ατόφια. Πάνω σε αυτά τα μνημεία γίνονται οι όποιες έρευνες για να δούμε με ποια υλικά εφάρμοζαν την εγκαυστική στην αρχαιότητα». Η ίδια δουλεύει πάνω σε φυσικά ξύλα, τα οποία επεξεργάζεται με μία φίλη και συνεργάτη. «Το λιωμένο, επεξεργασμένο φυσικό κερί στρώνεται αρχικά στο ξύλο και προετοιμάζει όλη την επιφάνεια με την διαδικασία της έγκαυσης με ένα ειδικό μεταλλικό αντικείμενο. Αυτό προστατεύει το ξύλο, γι’ αυτό και έχουμε την διάρκεια και αντοχή των έργων αυτών. Στην μία πλευρά γίνεται το σχέδιο του καλλιτέχνη πάνω στο κερί που έχει απορροφηθεί και στην συνέχεια στο λιωμένο κερί προσθέτουμε το χρώμα που επιθυμούμε. Είναι δύσκολο στην επεξεργασία του, γιατί θα πρέπει ο ζωγράφος να δουλέψει γρήγορα με το μεταλλικό εργαλείο, ώστε να μην παγώσει το κερί. Εμφανισιακά ένα παραδοσιακό βυζαντινό σχέδιο δεν διαφέρει αν έχει αγιογραφηθεί με εγκαυστική ή με αυγοτέμπερα, αλλά η υφή και η αντοχή του είναι εντελώς διαφορετική».
Μία έρευνα 60 ετών για την ξεχασμένη τέχνη της εγκαυστικής
«Ήμουν πολύ τυχερή γιατί είχα έναν εξαιρετικό δάσκαλο στην εγκαυστική, τον Δαμιανό Καστρινάκη, ο οποίος παρέλαβε από τον πατέρα του χειρόγραφες σημειώσεις και μελέτες 30 ετών πάνω στην τέχνη της εγκαυστικής, τις οποίες συνέχισε και ο ίδιος άλλα 30 χρόνια, εμπλουτίζοντας την γνώση μας με πολλά στοιχεία για την χαμένη αυτή τεχνική». Στο εργαστήρι Εγκαυστικής Τέχνης που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του ’80, υπάρχει μία συνέχεια που οφείλεται στις μελέτες του πατέρα και δασκάλου του Νίκου Καστρινάκη με σπουδές στην Βιέννη (Σχολή Καλών Τεχνών 1956-1962). Όπως μας είπε η κα Δασκαλοπούλου, παρά τις προσπάθειες του κ. Καστρινάκη να ενταχθεί η διδασκαλία της εγκαυστικής στην Σχολή Καλών Τεχνών και να γίνει και πάλι γνωστή στην χώρα από την οποία ξεκίνησε, δεν υπήρξε ανταπόκριση. Προθυμία και επιθυμία εκδηλώθηκε όμως από την Γαλλία, γι’ αυτό και τώρα ο δάσκαλος της κας Δασκαλοπούλου παραδίδει μαθήματα στο Παρίσι.
«Ο αγιογράφος πρέπει να γνωρίζει την θεολογία της εικόνας»
Η κα Δασκαλοπούλου σύντομα κατάλαβε ότι η απλή επανάληψη σύγχρονων αγιογραφικών μοτίβων χωρίς ιδιαίτερη εμβάθυνση χώλαινε. Γι’ αυτό και έψαξε πιο παραδοσιακές φόρμες στην τέχνη της εγκαυστικής, αλλά και στην θεολογία της εικόνας. Έχει ήδη ξεκινήσει μια εργασία, ως ένα εγχειρίδιο των αγιογράφων, στο οποίο τονίζει την μοναδικότητα της αγιογραφίας. «Δεν μπορείς να αποδώσεις σωστά μια εικόνα αν δεν γνωρίζεις την θεολογία και τους συμβολισμούς που κρύβονται πίσω από το κάθε τι», λέει η ίδια, καθώς η βυζαντινή αγιογραφία δεν είναι γι’ αυτήν η απόδοση μιας στιγμιαίας εντύπωσης, αλλά μια πραγματικότητα που αποκαλύπτεται και εκφράζεται μέσα από μια αυστηρή εικαστική γλώσσα.
ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ
