Η ανακάλυψή της από το γερμανικό λαό και ο ρόλος της Λαογραφίας
Η Εθνική συνείδηση και η «ανακάλυψη» της Λαογραφίας
Στα τέλη του 18ου αιώνα οι ιστορικές και γεωπολιτικές ανακατανομές σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης συνοδεύονται συχνά από την προσπάθεια καλλιέργειας της εθνικής τους συνείδησης από τους ηγέτες τους. Στη Γερμανία των αρχών του 19ου αιώνα, η ήττα των κρατιδίων της από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα τους φέρνει σε μια πολύ δύσκολη, πολιτικά, εποχή. Στην Ιένα τα γερμανικά στρατεύματα συντρίβονται και ο γερμανικός λαός είναι διαιρεμένος ανάμεσα στους εθνικιστές και τους Διαφωτιστές. Από τη μια, οι νίκες του Ναπολέοντα και η θριαμβευτική του είσοδος στο Βερολίνο και από την άλλη ο διαμελισμός της Σαξονίας και ο φόβος για την αλλοίωση της εθνικής σύστασης των γερμανικών περιοχών, οδηγούν στην επιτακτική ανάγκη της δόμησης του έθνους της Γερμανίας και στην ιδέα ενός έθνους-οργανισμού με μια σταθερή εθνική και πολιτική κρατική οντότητα. Το κράτος για να λειτουργήσει έχει ανάγκη από εσωτερική συνοχή και κοινωνική ισορροπία. Αυτή η ανάγκη απαιτεί την καλλιέργεια μια κοινής και ενιαίας συνείδησης, την οποία η Γερμανία βρίσκει στο ιδεολογικό κίνημα του Ρομαντισμού.
Ο ρόλος της Λαογραφίας
Έτσι, ξεκινά η Λαογραφία στη Γερμανία ως μία πολιτικά «στρατευμένη» επιστήμη και ανάγεται σε εθνοκεντρική, στενά δεμένη με τις απαιτήσεις της εθνικιστικής ιδεολογίας. Στόχος των πνευματικών της ηγετών πρωτίστως, είναι ο τονισμός της αυτοσυνείδησης και της αυτογνωσίας του γερμανικού λαού, αλλά και δευτερευόντως ο πειθαναγκασμός του στην οποιαδήποτε εθνική πολιτική που θα εφάρμοζαν. Γι’ αυτό και η Λαογραφία αποτελεί εθνική αποστολή. Η έννοια του έθνους θα πρέπει να μπολιάζει και να διαπερνά την πολιτική εξουσία, θα πρέπει να αντανακλά στο κράτος. Η ψυχή του λαού οφείλει να διαπερνά το πνεύμα των νόμων και κατ’ επέκταση την άσκηση της πολιτικής. Η συνοχή του κράτους θα διασφαλίζεται στο βαθμό που το έθνος είναι σε θέση να αναγνωρίζει ότι οι νόμοι και η πολιτική που ακολουθείται, απαντούν στις ουσιαστικές ανάγκες της ψυχής του και συνιστούν στην πολιτική έκφραση του έθνους.
Η γερμανική Λαογραφία θα έπρεπε να λειτουργήσει ως αρωγός της πολιτικής επιστήμης, ώστε να βοηθήσει την τύχη του κυβερνάν (Staatswissenshaft) να προσαρμόσει τους νόμους με τρόπο που να εναρμονίζονται με τη βαθύτερη ποιότητα της γερμανικής ψυχής και να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της. Ταυτόχρονα, ο λαός, οφείλει να βρίσκεται σε τέτοιο σημείο αυτεπίγνωσης, ώστε να μπορεί να αναγνωρίσει μια πολιτική ως εθνική, όσο σκληρή κι αν είναι. Έργο, της Λαογραφίας λοιπόν, όφειλε να είναι η διάπλαση και η διαπαιδαγώγηση του γερμανικού έθνους, με άλλα λόγια η χειραγώγησή του, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα πολιτισμικό συνονθύλευμα στο οποίο να εντοπίζεται ο «νέος» λαϊκός πολιτισμός.
Ο νέος γερμανικός λαός
Ποιος είναι ο αυτός ο νέος πολιτισμός που θα είναι απαραίτητος για τη λειτουργία της νέας γερμανικής κρατικής μηχανής; Δεν είναι άλλος από τον αμόρφωτο αγροτικό πληθυσμό, από τις εθνικές μειονότητες, από τους ηλικιωμένους, από τους περιθωριακούς και παρείσακτους της γερμανικής κοινωνίας, οι οποίοι ορίζονται ως οι φορείς του νέου αστικού λαϊκού πολιτισμού. Η γερμανική συνείδηση, στηρίζεται στο ρομαντικό «εμείς ο περιούσιος λαός σε σχέση με τους άλλους», και η Λαογραφία μελετά εναγωνίως τις εκδηλώσεις του λαού. Ο διεθνώς καθιερωμένος όρος folklore, είναι μια σύνθετη λέξη και σημαίνει η γνώση που έχει ο λαός. Στη Γερμανία επικράτησε ο όρος Volkskunde, που διαφοροποιείται από το αγγλοσαξωνικό folklore, καθώς δεν σημαίνει αυτό που γνωρίζει ο λαός, αλλά αυτό που εμείς μαθαίνουμε γι’ αυτόν, δηλαδή η γνώση μας για το λαό.
Ο εντοπισμός της «ψυχής του λαού» απηχεί την ίδια την αναλλοίωτη και καθαρή ουσία του έθνους και αναζητείται στην ύπαιθρο, στον αγροτικό λαϊκό πολιτισμό, στις παραδόσεις, την ιστορία και τα ήθη κι έθιμα του ανόθευτου γερμανικού λαού. Ο λαϊκός πολιτισμός, ως παραδοσιακό πεδίο που παραμένει άμεικτο από ξένες επιδράσεις παραπέμπει στην καθαρότητα της γερμανικής λαογραφίας. Η Λαογραφία ανακάλυψε ένα οργανωμένο πολιτισμικό σύστημα που χαρακτήρισε λαϊκό πολιτισμό και βρήκε στο φορέα του (το φτωχό λαό) την έννοια κλειδί του εθνικού κράτους και της εθνικής ιδεολογίας. Το γερμανικό έθνος αναζητεί στοιχεία πιστοποίησης της καθαρότητας και της μοναδικότητας του λαού του.
Έτσι, καλλιεργείται σταδιακά η συνείδηση ενός γερμανικού έθνους ομοιογενούς, αυτόνομου και απόλυτα συνεκτικού, με στοιχεία διαφορετικότητας, αλλά προπαντός ανωτερότητας απέναντι στα ανταγωνιστικά της έθνη. Η έννοια λαός, ως πνεύμα και ψυχή και όχι η έννοια κοινωνία αποτέλεσε τον πυρήνα της γερμανικής εθνικής ιδεολογίας. Οι γερμανοί λαογράφοι γνώριζαν καλά πως η συμμετοχή στα κοινά πολιτισμικά αγαθά δημιουργεί το κοινό αίσθημα ότι όλοι είναι ισότιμα μέλη μιας μεγάλης πολιτισμικής κοινότητας. Έτσι, με μεθοδευμένο τρόπο, διοργανώνονται φεστιβάλ, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν όλοι, να πίνουν μπύρες, να χορεύουν και να τραγουδούν, να παθιάζονται για την ποδοσφαιρική τους ομάδα, να διαβάζουν τα λαϊκά αναγνώσματα(περιοδικά και εφημερίδες), να ακούνε ραδιόφωνο, να στολίζουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο, να γιορτάζουν όλοι μαζί τα γενέθλιά τους τραγουδώντας happy birthday κλπ. Όλοι μαζί αποτελούν έναν ενιαίο λαό, χάρη στην κοινωνική ομογενοποίηση που επιδιώκουν και επιτυγχάνουν εν τέλει εκείνοι που ασκούν την εξουσία.
Οι αναζητήσεις αυτές, πλαισιωμένες με μια γερμανική εκδοχή της μεσσιανικής ιδεολογίας για τον περιούσιο λαό οδήγησε στις θεωρητικές κατασκευές της άριας φυλής, με τα γνωστά, τραγικά για την Ευρώπη, αποτελέσματα.
Η στήλη θα συνεχιστεί με το δεύτερο μέρος, που αποτελεί αφιέρωμα στην ελληνική Λαογραφία
Βιβλιογραφία
-Κυριακίδου – Νέστορος Άλκη, «Η ρομαντική έννοια του έθνους και η Λαογραφία»
-Μερακλής Μιχάλης, «Οι θεωρητικές κατευθύνσεις της Λαογραφίας μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο»
-Ντάτση Ευαγγελία, «Ο «λαός» της λαογραφίας. Το ιδεολογικό περιεχόμενο»
-Τζάκης Διονύσης, «Για την Ιστορία της Ελληνικής Λαογραφίας»
-Τουντασάκη Ειρήνη, «Ανθρωπολογία και Λαογραφία: Από την εκατέρωθεν αδιαφορία στην υπό όρους αναγνώριση αμοιβαίων ωφελημάτων»
Της Αναστασίας Χατζοπούλου
* Η Αναστασία Χατζοπούλου είναι απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας και Ελληνικού Πολιτισμού του ΕΑΠ
