Εγκαινιάζεται αυτές τις μέρες, μετά από χρόνια εύστοχων μελετών και αναστηλωτικών εργασιών, το επιβλητικό «Σπίτι του Χατζιδάκι» στη διασταύρωση των οδών Κονίτσης (πρώην Ερμού) και Βενιζέλου. Έως τις αρχές της δεκαετίας του ’30 το όνομα της οδού ήταν Χρύσης (και παλαιότερα Κιρέτσιλερ) διότι προς τα εκεί έφερε ο δρόμος αυτός όταν η προ του 1922 Ξάνθη εκτεινόταν μέχρι περίπου το κτίριο της Νομαρχίας και εκείθεν ακολουθούσε οικιστικό κενό έως την Παλιά Χρύσα (Κιρέτσιλερ).
Ποιά όμως είναι η σχέση αυτού του κτίσματος (Grande Maison-Μέγα Οίκημα το αποκαλούσαν οι παλαιοί Ξανθιώτες) με τον σπουδαίο νεοέλληνα μουσουργό ώστε να αναδέχεται στους ισχυρούς του ώμους το εξίσου μ’ αυτό βαρύ όνομα του Μάνου Χατζιδάκι; Τίθενται παρακάτω τέσσερα ερωτήματα κατά σειρά δυνατότητας να δικαιολογήσουν το όνομα «Σπίτι του Χατζιδάκι»:
1.Μήπως χτίστηκε από τους προγόνους του;
2.Μήπως αγοράστηκε ποτέ απ’ αυτόν ή μέλος της οικογένειάς του;
3.Μήπως ο Μ. Χατζιδάκις γεννήθηκε (στις 23-10-1925) σ’ αυτό το σπίτι;
4.Μήπως έζησε εκεί ένα διάστημα έως ότου μετακινηθεί στην Αθήνα;
Στα δύο πρώτα ερωτήματα είναι αναντίρρητο πως η απάντηση είναι όχι.
Στο τέταρτο η απάντηση είναι ναι. Θα δούμε παρακατιόντες για ποιο διάστημα.
Ας δούμε όμως το καίριο τρίτο ερώτημα, το οποίο έχει απασχολήσει αρκετά τους ερωτοχτυπημένους με την Ξάνθη, όπως και τον υπογράφοντα το παρόν σημείωμα, στις σελίδες 50-61 βιβλίου με τίτλο Ξάνθη Γλυκυτάτη Μητριά, που εκδόθηκε από το ΠΑΚΕΘΡΑ το 2007.
Το οίκημα χτίστηκε από τον εκ Σερρών Εβραίο Isaac Daniel περί τα μέσα της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα, λίγα μόνο χρόνια μετά την εγκατάστασή του στην Ξάνθη, όπου εργάστηκε αρχικά ως φαρμακοποιός και μετά ως ασφαλιστής, τραπεζίτης (σαράφης) και καπνέμπορος. Ήταν το μεγαλύτερο κτίσμα-κατοικία της Ξάνθης. Βρισκόμασταν τότε στη χρυσή εποχή του καπνού, στην απόλαυση (από τους δυναμένους) των αγαθών της Belle Epoque, των «Ωραίων Καιρών» και έλαμπε το Πνεύμα του Τόπου, το Genius Loci, της παλαιόθεν γλεντζέδικης Ξάνθης.
Ο Isaac Daniel συντάσσει τη διαθήκη του στις 2-1-1924 η οποία δημοσιεύεται στις 2-4-1924. Πιθανώς πεθαίνει στην Ξάνθη τον Μάρτιο του 1924. Τα συνολικά σε ρευστό διαθέσιμα που με τη διαθήκη του μοιράζει στην ευρύτερη οικογένειά του (ο ίδιος είναι άτεκνος) ανέρχονται στο μεγάλο ποσό των 3.700.000 δραχμών. Εξ αυτών κληροδοτεί στη σύζυγό του Sol το 1.000.000 και στην Εβραϊκή Κοινότητα Ξάνθης 700.000, με τα οποία ταχύτατα αγοράζεται οικόπεδο στην οδό Χατζησταύρου και εντός του 1925 γίνονται τα εγκαίνια της Συναγωγής και της Σχολής-Λέσχης.
Ας δούμε τώρα τη σχέση της οικογένειας Χατζιδάκι με το κτίριο (όπως αυτή προκύπτει από έγγραφα του αρχείου μας).
28-11-1927: Η σύζυγος του Ι. Daniel, Sol διορίζει πληρεξούσιό της στην Ξάνθη τον Στέφανο Μπλάτσιο. Αυτό συμβαίνει στο ξενοδοχείο Majestic στη Θεσσαλονίκη, στο οποίο διαμένει η Sol και στο οποίο εκλήθη ο συμβολαιογράφος Ι. Κατρανάς. Η Sol δηλαδή δεν έχει από καιρού μετοικήσει στη Θεσσαλονίκη (δεν έχει μόνιμη κατοικία εκεί, διαμένει σε ξενοδοχείο) συνεπώς δεν υπήρχε ανάγκη ορισμού πληρεξουσίου στην Ξάνθη γιατί η ίδια έμενε στο σπίτι της (στο Grande Maison) μέχρι τα μέσα, κατ’ ελάχιστον, του 1927.
1-12-1927: Προφορική συμφωνία μεταξύ Σ. Μπλάτσιου (προ ημερών ορισθέντος πληρεξουσίου της Sol) και Γεωργίου Χατζιδάκι (πατέρα του Μάνου) για μίσθωση του δευτέρου ορόφου της οικίας Daniel με ενοίκιο 20.000 δρχ. το χρόνο. Με το ίδιο ποσό νοικιάζει το ισόγειο της οικίας ο τότε μηχανικός του ηλεκτροφωτισμού Ξάνθης Κωνσταντίνος Αδαμίδης.
28-2-1928: Έγγραφο συμφωνητικό μεταξύ των ως άνω, για την μίσθωση.
31-5-1930: Η τελευταία ημερομηνία κατά την οποία η οικογένεια Χατζιδάκι διαμένει στην οικία Daniel Αυτό πιστοποιείται από την ανάγνωση μιας σειράς ετησίων δηλώσεων εισοδήματος από οικοδομές που υποβάλλονται, για λογαριασμό της Sol Daniel, από τον Σ. Μπλάτσιο στην εφορία Ξάνθης. Η εξ αυτών με ημερομηνία 15-4-1931 είναι η τελευταία στην οποία αναφέρεται ως ενοικιαστής ο Γ. Χατζιδάκις (έως 31-5-1930). Από τα συνεχιζόμενα παρόμοια έγγραφα του αρχείου Μπλάτσιου φαίνεται πως ο Κ. Αδαμίδης εξακολουθεί να νοικιάζει το ισόγειο έως τις 22-6-1932 (πιθανότατα τότε το κτίριο περιήλθε τελικά στο ελληνικό Δημόσιο, όταν λόγω χρεών των ιδιοκτητών του πουλήθηκε σε πλειστηριασμό).
Είναι γνωστό πως δύο χρόνια μετά, το 1932, η μητέρα του Μάνου, η Αδριανουπολίτισσα Βασιλική (Αλίκη) Αρβανιτίδη, με τον Μάνο και την αδελφή του Μιράντα, εγκαταλείπει την Ξάνθη και εγκαθίσταται στην Αθήνα, έχοντας χωρίσει με τον Γ. Χατζιδάκι (που παραμένει στην Ξάνθη και σκοτώνεται το 1938 σε αεροπορικό ατύχημα). Άγνωστο είναι το αν την περίοδο 1930-1932 κατοικούσαν μαζί και που. Η αποχώρηση από την οικία Daniel μπορεί να οφείλεται είτε σε οικονομικούς λόγους, είτε στην ήδη από το 1930 συντελεσθείσα ρήξη του ανδρογύνου και την ακόλουθη διαμονή του σε δύο ξέχωρα σπίτια.
Το συμπέρασμα από τα παραπάνω είναι πως ο Μάνος Χατζιδάκις, από το σύνολο των 7 συνολικά ετών που έζησε στην Ξάνθη, υπήρξε ένοικος της οικίας Daniel για 2,5 χρόνια από ηλικίας 3 έως 5,5 ετών.
Κλείνοντας το πραγματολογικό (έως τώρα) αυτό σημείωμα ας σχολιάσουμε την έναγχη προσπάθεια (διαφανή βέβαια ως προς κίνητρά της) να ονομαστεί το λαμπρό αυτό κτίσμα «Σπίτι του Χατζιδάκι». Απερίφραστα χαρακτηρίζουμε τη στάση αυτή «επαρχιώτικης» νοοτροπίας, σαν να μην μπορούσε η Ξάνθη να «εκμεταλλευτεί» το γεγονός του περάσματος από εκεί του Μ. Χατζιδάκι, χωρίς να παρασιωπήσει, επισήμως και σε πρώτο επίπεδο, τον κτίτορα και επί δεκαετίες κάτοικό του Isaac Daniel. Το λαμπρό οικοδόμημα θα μπορούσε να συνδυάζει σε χώρους του τεκμήρια μνήμης της Εβραϊκής Κοινότητας Ξάνθης (που τα 550 μέλη της αφανίστηκαν το 1943 στο στρατόπεδο της Treblinka) παράλληλα με την προσωπικότητα και το έργο του μεγάλου Έλληνα μουσουργού. Έτσι και η σημασία του (και η αξία χρήσης του) θα πολλαπλασιαζόταν και η Πόλη θα απέφευγε ένα «επαρχιώτικο» ολίσθημα. Αλλά ποτέ δεν είν’ αργά, δεν είν’ έτσι;
Βασίλης Αϊβαλιώτης,
ΠΑΚΕΘΡΑ
Ξάνθη, Απρίλιος 2016
