Όψεις της ιστορίας και του πολιτισμού της Θράκης από τον καθηγητή Εθνολογίας του ΔΠΘ Μανόλη Σέργη
Τελετουργίες και παραδόσεις στο πλαίσιο της αναγεννητικής προσπάθειας της φύσης συνυφασμένες με την Ανάσταση του Χριστού
Η αναβλάστηση της φύσης, η νεκρανάστασή της από τη χειμερία νάρκη, η προσδοκώμενη από αυτήν τη διαδικασία γονιμότητα είναι το σταθερό μοτίβο όλων
των τελετουργιών και των θεατρικών δρωμένων που ελάμβαναν χώρα στον ελληνικό «παραδοσιακό» πολιτισμό από την αρχή του Δωδεκαημέρου, συνέχιζαν με τα διονυσιακά δρώμενα της Αποκριάς, της άνοιξης, του Πάσχα και κορυφώνονταν την Πρωτομαγιά και τις αρχές του καλοκαιριού. Οι «παραδοσιακές» κοινωνίες χώριζαν τη ζωή των μελών της σε φάσεις, όφειλαν, ως εκ τούτου, να επιλύουν τα διάφορα προβλήματα που πίστευαν πως συνδέονταν με το πέρασμα από τη μία στην άλλη. Για τον σκοπό αυτόν είχαν θεσπίσει διαβατήριες τελετουργίες, εθιμικά καθορισμένες, σταθερά επαναλαμβανόμενες συμβολικές δραστηριότητες, με συγκεκριμένη δομή και με συλλογικό χαρακτήρα, οι οποίες, δια μέσου μεταμφιέσεων, μιμοδραματικών παραστάσεων, μουσικής, τραγουδιού, χορών, συμβολικών πράξεων κ.ά., βοηθούσαν τη φύση στην αναγεννητική της προσπάθεια.
«Θάνατος-ανάσταση»: η ‘’κεντρική ιδέα’’ των ημερών του Πάσχα
Η ιδέα του πάσχοντος και θνήσκοντος Θεού που ανασταίνεται μαζί με τη φύση είναι η βασική των ημερών αυτών. Η ιδέα αυτή δεν είναι χριστιανική, είναι πανανθρώπινη (π.χ. ο Tammuz των Εβραίων, ο Όσιρις των Αιγυπτίων, ο Τουμούσι των Βαβυλωνίων) και αρχαιοελληνική (τα παραδείγματα του Διονύσου, της Περσεφόνης, του Άδωνι είναι γνωστά). Ο θνήσκων θεός εκπροσωπεί το «παλιό» και το θάνατό του, η γένεση του νέου θεού είναι μια πράξη που βοηθά στην αναγέννηση της φύσης, στη δημιουργία του «νέου». Έχει και η Ορθοδοξία τον δικό της πάσχοντα, θνήσκοντα και αναστώμενο θεό, στον οποίο έδωσε τα δικά της χαρακτηριστικά, αυτά που επί 20 αιώνες τώρα λατρεύει και υμνεί με το δικό του τρόπο ο απλός άνθρωπος του λαού. Ο Λάζαρος και η ανάστασή του παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά μιας τέτοιας νεκρανάστασης. Τα πάθη, ο θάνατος και η ανάσταση του Χριστού είναι το άλλο λαμπρό παράδειγμα.
Λαϊκές εθιμικές εκδηλώσεις του Πάσχα γονιμικού χαρακτήρα
Όλες σχεδόν οι εθιμικές εκδηλώσεις του Πάσχα περιέχουν τον ίδιο παραγωγικό-γονιμικό χαρακτήρα που πρόκειται να μεταδοθεί αναλογικά σ’ ολόκληρη τη φύση.
Το σβήσιμο των φώτων και το εκ νέου άναμμά τους
Είναι ευρέως διαδεδομένο στον ελληνικό χώρο το έθιμο: μετά το «δεύτε λάβετε φως» και την ολοκλήρωση της λειτουργίας της Αναστάσεως, το φως της, καινούργιο, ζωογόνο, λυτρωτικό, καθαρτήριο, μεταφερόταν στο σπίτι. Πρώτα άναβαν την καντήλα, μετά τη φωτιά της εστίας του, σταύρωναν τους τοίχους σε όλα τα δωμάτια. Αν το μεταφερόμενο «ιερόν πυρ» έσβηνε καθ’ οδόν, έπρεπε να μεταφερθεί στο σπίτι το φως της Δευτερανάστασης. Στη Μάδυτο άναβαν φανούς για να δηλώσουν το χαρμόσυνο γεγονός της αναστάσεως. Η Εκκλησία φυσικά θεωρεί ότι «αι κανδήλαι και οι κηροί εισί τύποι του αιωνίου πυρός», ένα ακόμη παράδειγμα του τι σημαίνει «μετασήμανση των συμβόλων».
Το έντονο θρησκευτικό στοιχείο στο ελληνορθόδοξο Πάσχα
Τα προαναφερθέντα είναι πανάρχαιες – μη χριστιανικές επιβιώσεις στη λαϊκή λατρεία της Θράκης. Γράφει ο Γ. Μέγας, Θρακιώτης την καταγωγή: «Όσον και αν ο ελληνικός λαός (…) θέλη να συμμορφώνεται με τα διδάγματα και τους κανόνας της θρησκείας που πρεσβεύει, όμως διατηρεί και ιδέας που κάθε άλλο είναι παρά χριστιανικαί: είναι δοξασίαι βαθιά ριζωμέναι εις το πνεύμα του λαϊκού ανθρώπου, ιδέαι κληρονομημέναι από την απωτάτην αρχαιότητα και εν πολλοίς σύμφωνοι με τον τρόπον του σκέπτεσθαι του πρωτογόνου ανθρώπου». Η ορθόδοξη ελληνική Εκκλησία, στα πρώτα της κιόλας βήματα, προσπάθησε να δημιουργήσει ένα σύστημα νέων νοημάτων σε παλιά σύμβολα. Η αρχική μαγική σημασία της χρήσης αυτών των συμβόλων έγινε μεταφυσική. Πολέμησε σφοδρά τα πολιτιστικά παγανιστικά υπολείμματα από τον 4ο αι. και εξής, εξαφάνισε κάποια από αυτά, μετασήμανε άλλα, τους έδωσε, δηλαδή, το δικό της ορθόδοξο χριστιανικό περιεχόμενο, τα πνευματικοποίησε, ειδικότερα από πότε που η θέση της ισχυροποιήθηκε στον ανατολικό κόσμο (κυρίως μετά την παρέλευση του κινδύνου από τις αιρέσεις).
Η βιωματική συμμετοχή του απλού λαού στα πάθη και την ανάσταση του Χριστού
Κάποια άλλα έφθασαν σχεδόν μέχρι τις ημέρες μας, επειδή, απλούστατα, δεν μπόρεσε να ελέγξει την πορεία τους. Όμως το Πάσχα το ελληνορθόδοξο έχει τη θρησκευτική λειτουργία του, όπως εσωτερικεύτηκε στο διάβα των αιώνων από τους πιστούς. Έγινε η μεγαλύτερη θρησκευτική του γιορτή, έτσι την ένιωθε και τη νιώθει μέχρι σήμερα. Από τη Μ. Δευτέρα άρχιζε ο καθαρισμός των σπιτιών, όπως και ο καθαρισμός των σωμάτων, με αυστηρή νηστεία, ασιτία ή ξεροφάγι. Η εργασία απαγορευόταν, η συμμετοχή του κόσμου ήταν αθρόα κάθε βράδυ στις Καλονυχτιές, είχαμε ενεργό και βιωματική συμμετοχή του λαού στα δρώμενα. Το πρωί της Μ. Παρασκευής στόλιζαν τον επιτάφιο, περνούσαν κάτω απ’ αυτόν για να «τσε πιάσ’ η χάρ’», μετά την απόλυση «κατά το κεντί οι γυναίκες π’ θα φλάξ’νε το λείψανο του Χ’στού» κουβαλούσαν στρώματα στην εκκλησία και ξενυχτούσαν, μέχρι πρωίας Σαββάτου, έκλαιγαν με γόους κατά τις κορυφώσεις του θείου δράματος, οι άρρωστοι εγκοιμούντο στην εκκλησία (πανάρχαιη και πανανθρώπινη πρακτική θεραπείας), δεν κάρφωναν καρφί, δεν ανακάτωναν χώμα, δεν κοιμούνταν διότι ο Χριστός είναι «ξαπλουμένους κάτ’» (από φόβο μη περιέλθουν στην κατάσταση Εκείνου ή ξενυχτούσαν μαζί Του όπως κατά την πρόθεση του δικού τους νεκρού;), και δεκάδες άλλα παραδείγματα.
Τελετουργικές παραστάσεις για την βίωση των γεγονότων
Η Μεγάλη Εβδομάδα είναι από τις πλέον παραστασιακές στιγμές της ορθοδοξίας, η πιο τελετουργική ίσως, ώστε με αυτόν τον τρόπο να κορυφώνεται η επιθυμητή βίωση των γεγονότων. Είναι ένα σύνολο λαμπρών θρησκευτικών παραστάσεων. Στην περιοχή της Ξάνθης εντοπίζουμε την παράσταση του «Άρατε Πύλας», αμέσως μετά την επιστροφή της πομπής του Επιταφίου, με σκηνικό χώρο αυτόν μπροστά στην είσοδο του ναού. Ο ιερέας υποδυόταν τον Χριστό και έψαλε τους στίχους του Δαυίδ «Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών και επάρθητε πύλαι αιώνιοι και εισελεύσεται ο Βασιλεύς της δόξας». Ο εντός του ναού ευρισκόμενος ψάλτης (ή άλλο πρόσωπο) και υποδυόμενος τον διάβολο άνοιγε τελικά την θύρα (μετά από τρεις εκκλήσεις) και ο ιερέας-Χριστός εισερχόταν στο ναό νικητής του θανάτου και του κακού.
Επιμέλεια: Χάρης Διαφωνίδης
