Η μεγάλη θρησκευτική εορτή του χειμώνα που αγαπούν μικροί και μεγάλοι
Ιστορία και παράδοση της εορτής – λαϊκά ήθη και έθιμα στην Ξάνθη
Η γέννηση του Ιησού Χριστού ως ανθρώπου παρουσιάζεται ως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην ιστορία όλης την ανθρωπότητας. Η Δεσποτική εορτή της κατά σάρκα γεννήσεως του Χριστού είναι μια ιδιαίτερη γιορτή, η οποία σύμφωνα με τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό δεν θα πρέπει να συγχέεται με τα γενέθλια οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου, αφού στα Γενέθλια αυτά εορτάζουμε το μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονός ότι ‘’εφάνη γαρ Θεός ανθρώποις δια γεννήσεως’’. Η Εκκλησία των δύο πρώτων αιώνων, παρόλα αυτά, δεν τηρούσε οποιονδήποτε εορτασμό της γέννησης του Χριστού. Επί Πάπα Ιουλίου Α’ (336-332) τα Χριστούγεννα σταμάτησαν να γιορτάζονται μαζί με τα Θεοφάνεια ως Επιφάνεια και θεσπίσθηκε ως επέτειος η 25 Δεκεμβρίου ημέρα που η Δύση γιόρταζε την λατρεία του ήλιου (ημέρα γέννησης του ακατανίκητου Ήλιου) με άμεση σχέση με το χειμερινό ηλιοστάσιο και την σταδιακή αύξηση της μέρας. Ο εορτασμός έγινε δεκτός από την ανατολική εκκλησία γύρω στο 376, όταν Πατριάρχης Κων/πόλεως έγινε ο Άγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο οποίος την ονομάζει ‘’μητρόπολη των εορτών’’. Με τον χρόνο επεκράτησε σε όλο τον χριστιανικό κόσμο εκτός της Αρμενικής Ορθόδοξης Εκκλησίας που συνεχίζει τον συνεορτασμό με τα Θεοφάνια. Το 529 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός απαγόρευσε την εργασία και τα δημόσια έργα κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων και τα ανακήρυξε δημόσια αργία. Ως το 1100, καθώς είχε επεκταθεί η δράση των ιεραποστολών στις παγανιστικές ευρωπαϊκές φυλές, όλα τα έθνη της Ευρώπης γιόρταζαν τα Χριστούγεννα.
Χριστούγεννα στην εκκλησία
Για τους Ορθοδόξους η γιορτή των Χριστουγέννων δεν έχει μόνο έντονο θεοκεντρικό χαρακτήρα αλλά και βαθύτατη και ουσιαστική ανθρωπολογική σημασία. Το γεγονός της γέννησης του Ιησού και της σάρκωσης του Λόγου δίνει μια εντελώς νέα διάσταση στην κατανόηση του ανθρώπου και της ιστορίας του. Με το γεγονός της Βηθλεέμ δεν έχουμε ουσιαστικά ύψωση του Θεού αλλά ύψωση και θέωση του ανθρώπου. Ο Θεός γίνεται άνθρωπος για να γίνουμε εμείς ‘’θεοί’’ κατά χάρη. Η Βυζαντινή υμνογραφία της εορτής χαρακτηρίζεται όχι μόνο πλούσια και πανηγυρική αλλά έχει και μεγάλη ποιητική αξία. Οι καταβασίες, τα μεγαλυνάρια, τα στιχηρά ιδιόμελα, τα κοντάκια των ύμνων, οι κανόνες εκφράζουν αισθήματα δέους και θάμβους, κατάνυξης και ευλάβειας. Οι μεγάλοι υμνογράφοι στους ύμνους τους συμπυκνώνουν σε απαράμιλλους στίχους όλη τη θεολογία της Εκκλησίας. Ξεκινώντας την παραμονή με την ακολουθία των Μεγάλων Βασιλικών Ωρών και τα εξαίρετα τροπάρια που ψάλλονται σε εναλλαγή με τα προφητικά αναγνώσματα εισάγονται οι πιστοί στο κλίμα της εορτής. Στον Εσπερινό ξεχωρίζει το γνωστό δοξαστικό της ποιήτριας Κασσιανής ‘’Αυγούστου μοναρχήσαντος’’ που συγκρίνει την εγκόσμια βασιλεία με την βασιλεία του ενανθρωπήσαντος Θεού. Η ακολουθία των Χριστουγέννων που ξεκινά από τις 5 τα ξημερώματα έχει μια ξεχωριστή αίσθηση και πολλοί είναι αυτοί που σπεύδουν να την παρακολουθήσουν και να βιώσουν από νωρίς τον εορταστικό χαρακτήρα της ημέρας.
Λαϊκά ήθη και έθιμα
Όπως και οι περισσότερες εορτές του χρόνου, έτσι και η μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων δεν περιορίζεται μόνο στο θρησκευτικό της σκέλος, αλλά εκτείνεται σε ένα πλήθος παραδοσιακών εκδηλώσεων, που ποικίλλουν από περιοχή σε περιοχή. Η Θράκη μπορεί να καυχάται ότι έχει ένα πλήθος εθίμων, τόσο των ντόπιων θρακιωτών, όσο και των προσφύγων που ήρθαν στην περιοχή από τον Πόντο, την Μ. Ασία και άλλα μέρη μεταφέροντας μαζί τα ήθη και τα έθιμα της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Μέσα στις κύριες φροντίδες των νοικοκυρών αυτές τις μέρες είναι, εκτός από την καθαριότητα των σπιτιών, τα οποία λαμποκοπούν, η προετοιμασία των γλυκών και του γιορτινού τραπεζιού. Οι Ξανθιώτισσες σαν φημισμένες νοικοκυρές έχουν φροντίσει για όλα. Το βραδινό τραπέζι σε πολλά σπίτια έχει δώδεκα είδη φαγώσιμα «για τα δουδικάμιρα» (τις δώδεκα μέρες από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα).
Παραδοσιακά εδέσματα
Απαραίτητος στο τραπέζι των θρακιωτών την παραμονή είναι «η γκουχτός». Χοντραλεσμένο σιτάρι πού το βράζουν καλά και γίνεται πιλάφι με κοπανισμένο καρύδι από πάνω. Ο «γκουχτός» μπαίνει στη μέση του τραπεζιού και του τοποθετούν μιαν αναμμένη λαμπάδα. Όταν καθίσουν στο τραπέζι, πρώτα θα θυμιάσει η νοικοκυρά κι έπειτα θα κόψουν το «Χριστόψουμου». Ο γεροντότερος το παίρνει, το τοποθετεί στο κεφάλι του και το τραβά, ως που να κοπεί. Τρώνε πρώτα από μια κουταλιά «γκουχτό» και συνεχίζουν με τα άλλα νηστίσιμα. Οι Πόντιοι, από την άλλη, φτιάχνουν αυτή την περίοδο μελόπιτες, πίτες από καλαμποκάλευρο, αλευροχαλβά, κατμέρια και τον «πουρμά», ένα σιροπιαστό γλυκό που θυμίζει το σαραγλί. Κι εδώ συναντούμε την παραμονή το χριστόψωμο, το οποίο περιείχε καρύδια και περιχύνονταν με μέλι. Άλλα παραδοσιακά γλυκά: «κετέ», «ιτσλί» και «κατμέρια» γίνονται ακόμη, μαζί με το «κεσκέκι», το «σουμπορεγί» και το «τζεβιζλί τσορέκ».
Οι Σαρακατσάνοι τσοπάνηδες φτιάχνουν δύο χριστόψωμα. Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια, είναι για το Χριστό «για να τους φυλάει και να τους βλογάει». Πάνω του σκαλίζουν ένα μεγάλο σταυρό – φεγγάρι με πέντε λουλούδια.
Το δεύτερο, η τρανή Χριστοκουλούρα ή Ψωμί του Χριστού, είναι για τα πρόβατα. Έτσι τα τιμά ο βοσκός και τα βλογά ο Χριστός. Στη Χριστοκουλούρα παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της στάνης, δηλαδή η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί κλπ.
Τα Χριστούγεννα σήμερα
Πολλά από αυτά τα έθιμα βέβαια και τα παραδοσιακά εδέσματα έχουν δώσει την θέση τους σε ‘’δυτικόφερτα’’ έθιμα και παραδόσεις, τα οποία έχουν ενταχθεί στην ζωή των ελλήνων τα τελευταία χρόνια. Έτσι βλέπουμε μια πιο ‘’γκλάμουρ’’ και εντυπωσιακή εκδοχή των Χριστουγέννων, στην οποία τα προηγούμενα χρόνια κυριαρχούσε η καταναλωτική συνήθεια. Με τα οικονομικά να είναι περιορισμένα όμως, πολλοί είναι αυτοί που πλέον καταφεύγουν σε ρεβεγιόν στο σπίτι, σ’ αυτή την, κατά κοινή ομολογία, οικογενειακή γιορτή. Στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι, είτε γίνει το βράδυ της παραμονής, είτε ανήμερα της εορτής, κυρίαρχη θέση έχουν τα τυροκομικά και φυσικά το κρέας σε όλες του τις μορφές, με την ξενόφερτη γαλοπούλα να κάνει την εμφάνισή της τα τελευταία χρόνια. Όσοι νηστεύουν, βέβαια, περιμένουν το τέλος της χριστουγεννιάτικης λειτουργίας για να απολαύσουν μετά από τις σαράντα μέρες τις νηστείας τα εκλεκτά εδέσματα. Πολλοί είναι αυτοί που διακρίνουν μια τάση ανανοηματοδότησης του εορτασμού από τους σύγχρονους έλληνες, τώρα που η οικονομική κρίση δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για διάχυση και διασκέδαση, αλλά δημιουργεί ευκαιρίες για πραγματική ψυχαγωγία και επανένωση με τους γύρω μας.
Χ.Δ.
