Ο Αυτοματισμός και η Κρίση του Καπιταλιστικού Συστήματος

Ο άνθρωπος από νωρίς άρχισε να κατασκευάζει και να χρησιμοποιεί εργαλεία ακόμα και όταν ήταν κυνηγός και φρουτοσυλλέκτης. Όταν όμως έγινε αγρότης, υπολογίζεται εκεί στα δέκα με δώδεκα χιλιάδες χρόνια πριν, άρχισε να χρησιμοποιεί περισσότερα εργαλεία για την παραγωγή και για τούς πολέμους, να τα τελειοποιεί και να εφευρίσκει νέα, με υλικά, που με τον καιρό είχε μάθει να επεξεργάζεται: πέτρα, ξύλο, χαλκός, σίδηρος, μπρούντζος, χρυσός κτλ. Για αρκετό διάστημα τα εργαλεία αυτά τα κινούσε με την δύναμη του εαυτού του, στην συνέχεια και με την δύναμη των ζώων και νερού, του αέρα και πολύ αργότερα με την δύναμη τού ατμού (Thomas Newcomen το 1712, πρώτη ατμομηχανή) έως ότου και αυτή με την σειρά της αντικαταστάθηκε από την δύναμη τού ηλεκτρικού ρεύματος (Thomas Alva Edison 1880). Με την πάροδο τού χρόνου ωρίμαζαν νέες ιδέες και υλοποιούνταν παλιές, όπως της υδραυλικής τέχνης (Joseph Bramah 1795, πρώτη υδραυλική μηχανή) και από τα απλά εργαλεία εξελίχθηκαν οι μηχανές και από τις απλές χειροτεχνίες, βιοτεχνίες και εργοστάσια. Η βιομηχανική επανάσταση, πρώτα στην Αγγλία, ήταν πλέον γεγονός. Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Frederick W. Taylor, ανέλυσε την παραγωγική διαδικασία και κατακερματίζοντάς την στην πιο απλή της συνεχόμενη μορφή, οργάνωσε τούς δρόμους παραγωγής, πρώτα στην αυτοκινητοβιομηχανία του Ford. Αυτός ο καινούργιος τρόπος παραγωγής ονομάστηκε Τεϊλορισμός. Είχαν προηγηθεί στις αρχές του 19του αιώνα οι αυτόματες υφαντικές μηχανές (selfacting Mule), με αρχή από την Γαλλία (Joseph-Marie Jacquard 1805) και εξάπλωση στην Αγγλία. Από αυτές ξεπήδησαν αργότερα οι μηχανές του Hermann Hollerith, δηλαδή, μηχανές διάτρησης, διαβάσματος, ταξινόμησης και αριθμητικών υπολογισμών.
Νέες εφευρέσεις, όπως ο τηλέτυπος που αντικατέστησε τον τηλέγραφο, η εφεύρεση του τρανζίστορ που αντικατέστησε την Λυχνία, ενσωμάτωση πολλών τρανζίστορ σε ένα Τσιπ (Chip), μηχανήματα μέτρησης, μηχανήματα ένδειξης καταστάσεων και μηχανήματα διοίκησης, η Αρχή της επανεκκίνησης ή διακοπής διαδικασιών μετά από λήψη ενός σήματος σε ένα σύστημα (Feedback, Rückkoppelung), επιδιόρθωση λαθών από το ίδιο το σύστημα, η διατύπωση της κυβερνητικής θεωρίας από τον Norbert Wiener,(“Άνθρωπος και Ανθρωπομηχανή” 1952), οδήγησαν στην ραγδαία εξέλιξη των μηχανών και ιδιαιτέρως των Υπολογιστών. Όπως και να έχει αυτή των υπολογιστών είναι κάτι το ξεχωριστό. Εδώ και αιώνες μεγάλοι φιλόσοφοι-εφευρέτες είχαν ήδη παρουσιάσει υπολογιστικές μηχανές βασιζόμενες στο δυαδικό αριθμητικό σύστημα (Binär), όπως ο Blaise Pascal to 1645 και μια πιο τελειοποιημένη ο Gottfried Wilhelm Leipniz το 1703. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, ο ανταγωνισμός μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα το ίδιο και στην συνέχεια αυτού με το λεγόμενο τότε σοσιαλιστικό σύστημα της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, έδωσε μια μεγάλη ώθηση στην εξέλιξη των τεχνολογιών και έτσι το 1955 η Bell Laboratories παρουσίασαν τον πρώτο ψηφιακό υπολογιστή με στοιχεία ημιαγωγών. Και εδώ προηγήθηκαν εφευρέσεις και κατασκευές υπολογιστών, όπως του Georg Stibitz 1937, του Konrad Zuse 1937 Z1, 1941 Z3, του Claude Shannon MIT 1937, ο οποίος εισήγαγε στα υπολογιστικά συστήματα την Άλγεβρα του George Boole, του John Atanasoff και Clifford Berry 1941, Alan Turing κ.α. και φθάσαμε στα μέσα του εικοστού αιώνα στη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, όπως την περιέγραψε ο John Diebold στο βιβλίο του “Το Αυτόματο εργοστάσιο”, 1954.
Η διαδρομή αυτής της εξέλιξης είναι και ένας αγώνας μιας πρωτοφανής “μίκρυνσης” υλικού. Ένας κομπιούτερ στην δεκαετία του 1960 με μια προγραμματιζόμενη μνήμη των 64Κ (1Κ=1024 αλφαριθμητικά στοιχεία), και μερικούς αποθηκευτικούς δίσκους και ταινίες καταλάμβανε αρκετές δεκάδες τετραγωνικά μέτρα. Δέκα χρόνια αργότερα με τα Μίνι Κομπιούτερ, με οθόνες και τερματικά, ο χώρος είχε μειωθεί στο ήμιση. Μετά το 1980 κυριάρχησαν οι επιτραπέζιοι υπολογιστές, τα φορητά LapTop και έχουμε πλέον περάσει στα Tablets, μονάχα μια οθόνη σχεδόν σε μέγεθος Α4 και από πίσω να κρύβεται ένας υπολογιστής εκατομμυριοπλάσιος σε δυναμικότητα από ότι της εποχής του 1960.
Το επόμενο βήμα, συγχώνευση των μηχανών με τούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές, μας έδωσε τα προγραμματιζόμενα αυτόματα μηχανήματα, πολλές φορές με περισσότερα από δύο χέρια, “βραχίονες”, με περισσότερους εγκεφάλους, “προγράμματα” εκτέλεσης και επίβλεψης μεμονωμένων αλλά και ολοκληρωμένων εργασιών. Στην αυτοκινητοβιομηχανία φαίνεται ολοφάνερα αυτή η εξέλιξη. Αυτόματοι δρόμοι πιεστηρίων, δηλαδή διαμόρφωσης λαμαρίνας, δρόμοι με χιλιάδες σημεία συγκόλλησης για τον σκελετό, βαφεία, διαδικασίες που μέχρι εκείνη τη στιγμή χρειάζονταν την ζωντανή εργατική δύναμη, τώρα αυτή είναι παραπανίσια, άχρηστη.
Εξειδικευμένες εταιρίες αυτοματισμού όπως οι γερμανικές Krauss Maffei Automation, Bosch Rexroth και Siemens, μετά από χρόνια συνεργασίας (πάνω από 30 χρόνια) με τις μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες Mercedes, IBM και Volkswagen, προσφέρουν την κατασκευή ολόκληρων αυτοματοποιημένων εργοστασίων ή αυτόματους δρόμους παραγωγής, (Total Integrated Automation). Αλυσιδωτές διαδικασίες εκτελούμενες από τα Ρομπότ με ελάχιστους εργάτες να επεμβαίνουν και να σιγουρεύουν την ροή.
Ο Αυτοματισμός εφαρμόζεται σιγά σιγά σε όλους τούς κοινωνικούς τομείς. Πρωτογενής τομέας με τρακτέρ οδηγούμενα μέσω GPS από μακρυά, δευτερογενής με όλα αυτά τα αυτοματοποιημένα εργοστάσια, τις Αποθήκες, Λιμάνια, όπως της εταιρίας Rio-Tinto στην Αυστραλία, όπου ολοκληρώνεται η φόρτωση πλοίων χωρίς να βάλει ένας εργάτης το χέρι του. Ορυχεία με τεράστιους εκσκαφείς. Ο τριτογενής τομέας δεν άργησε και αυτός. Μετά το 1970 ξεφύτρωσαν παγκοσμίως εταιρίες συμβούλων επιχειρήσεων , όπως η Gemini και Diebold, η Coopers & Lybrands, η McKinsey, η Price Watter House, η Ernst and Young και KPMG και άλλες μικρότερες, με στόχο, την μείωση του εργατοϋπαλληλικού δυναμικού κατά τουλάχιστον 20%. Συστήματα των εταιριών Microsoft, SAP, Oracle κατέκλυσαν τον κόσμο και έκαναν δυνατό να αντεπεξέλθει το λίγο υπαλληλικό δυναμικό με τον όγκο.
Στην Γερμανία η εταιρία παραγωγής αυτοκινήτων Volkswagen άρχισε από το 1975 και μετά, μια ορθολογιστικοποίηση κάτω από το μότο “τα Ρομπότ έρχονται” και το 1997 κατάφερε να μειώσει την παραγωγή αυτοκινήτων Πόλο από 24 σε 15 ώρες, δηλαδή 37,5 % αύξηση της παραγωγικότητας και μέσα σε δύο χρόνια, από το 1994 μέχρι το 1996 μια γενική αύξηση κατά 30%. Αυτό συνεχίζεται και κάθε νέα επένδυση βιομηχανικής παραγωγής είναι σήμερα εξ αρχής σε μια εξελιγμένης τεχνολογίας, όπου το εργατικό δυναμικό να παίζει όσο το δυνατό μικρότερο ρόλο και να έχει όσο το δυνατό μικρότερο κόστος. Αλλά όλη αυτή η εξέλιξη, έχει τις άμεσες και τις μακροχρόνιες επιπτώσεις της στις κοινωνίες των μητροπόλεων, αλλά και των περιφερειών και πρώτη και κύρια η μη διάθεση τού παραγόμενου προϊόντος, δηλαδή υπερπαραγωγή. Αυτό το μεγάλο δίλημμα του καπιταλιστικού συστήματος με τον Αυτοματισμό, δηλαδή από την μια μεριά ανεργία και από την άλλη αύξηση της παραγωγής, φαίνεται και από ένα περιστατικό μιας συζήτησης μεταξύ του Ford ΙΙ και του προέδρου του συνδικάτου αυτοκινητοβιομηχανίας, Walter Reuter: „Τι λες Walter”, είπε ο Ford ΙΙ, όταν του παρουσίασε το αυτοματοποιημένο του εργοστάσιο, “θα σου πληρώνουν οι μηχανές εισφορές”, ο Walter όμως του απάντησε, ”τι λες, θα σου αγοράζουν οι μηχανές τα αυτοκίνητά σου”, το αναφέρει ο Ben B. Seligman στο “Αυτοματισμός και τεχνική Πρόοδος”, 1963.
Αυτήν την εξέλιξη την είχε ήδη προαναγγείλει ο Karl Marx, ο οποίος έγραφε ότι η εργασία δεν θα παίζει πλέον τον καθοριστικό ρόλο, αλλά οι μηχανές, το υλικό, και η επιστήμη: “Στο μέτρο έτσι όπως η μεγάλη βιομηχανία εξελίσσεται, η δημιουργία του πραγματικού πλούτου θα είναι εξαρτημένη λιγότερο από τον χρόνο και ποσότητα της χρησιμοποιούμενης εργασίας αλλά από την δύναμη των παραγόντων (Agentien) οι οποίοι τίθενται σε κίνηση σ αυτόν τον χρόνο εργασίας“. Συνοψίσεις… σελ. 592. Με άλλα λόγια η δημιουργία τού πλούτου συνεχίζεται, παρόλο που η απασχόληση της εργατικής δύναμης μειώνεται. Κι έτσι έχουμε το φαινόμενο, ότι “οι άνθρωποι από την πολύ πληθώρα προϊόντων να πεθαίνουν της πείνας.” όπως έγραφε ο Friedrich Engels. Ήδη από το 1844 είχε περιγράψει, τι γίνεται με τούς εργάτες, μετά την εισαγωγή των αυτόματων μηχανών: “Τελευταία μεγάλη εφεύρεση στην Υφαντουργική η selfacting Mule (αυτόματο υφαντήριο) διπλασίασε την μηχανική εργασία και έτσι μείωσε την χειρωνακτική στο ήμισυ, έριξε τους μισούς εργάτες έξω από την απασχόληση και πίεσε τον μισθό των άλλων στο ήμισυ”. βλέπε “Συνοψίσεις για μια Κριτική της Εθνικής Οικονομίας”
Ο Georges Friedmann στο βιβλίο του “Ο Άνθρωπος στην μηχανοποιημένη παραγωγή, 1952”, όπως και ο Friedrich Pollock στο βιβλίο του ο „Αυτοματισμός” 1956, ήταν σχεδόν οι πρώτοι στην Ευρώπη που έθεσαν το ερώτημα της τύχης των εργατών, μετά από την επικράτηση του αυτοματοποιημένου εργοστασίου στην δεκαετία του 1950. Στην συνέχεια και τα συνδικάτα έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου και στην δεκαετία του 1960 απαιτούσαν την μείωση των ωρών εργασίας από 45 σε 35, με πλήρες αποδοχές. Όλα αυτά ξεχάστηκαν, όπως επίσης οι διαβεβαιώσεις ότι οι εργάτες που απολύονται μετά την εισαγωγή των αυτόματων μηχανών θα βρουν σε άλλους τομείς δουλειά. Οι έννοιες “ειδικευμένοι, ανειδίκευτοι” έχουν χάσει την σημασία τους και στην θέση των, ήρθαν “ευέλικτος, μερικών ωρών εργάτης, ικανός για μετάθεση, σε εφεδρεία,” κτλ.
Σήμερα η ανεργία ανέβηκε στην Ευρώπη στο 11,8%, δηλαδή 18,2 εκατ. Άνθρωποι, το περιοδικό Focus μιλάει για 26 εκατ, ενώ στης ΗΠΑ “..τον Μάρτιο του 2012 αναζητούσαν περίπου 24 εκατομμύρια Αμερικανοί μια θέση πλήρους απασχόλησης..” όπως αναφέρει ο νομπελίστας οικονομολόγος Joseph Stiglitz, στο νέο του βιβλίο “Η τιμή της ανισότητας” 2012. Στην Ελλάδα και Ισπανία η ανεργία ξεπέρασε τα 25%. Παγκοσμίως δε ξεπέρασε το 1 τρισεκατομμύριο Ανθρώπους. Ταυτόχρονα μειώθηκε η ζήτηση αυτοκινήτων στην Ευρώπη. Στην Γερμανία κατά 10 %, στην Γαλλία κατά 17%, στην Ιταλία κατά 25,7% και Ισπανία κατά 36,8%, στην Ελλάδα κατά 40%. Μερικές μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες άρχισαν να κλείνουν εργοστάσια, όπως η Peugeot/Citroen που απολύει 8000 εργάτες, η Ford κλείνει τα εργοστάσια στο Βέλγιο και Αγγλία και η General Motors μερικά εργοστάσια της Opel στην Ευρώπη. Στην Αμερική ζουν 46 εκατομμύρια Άνθρωποι κάτω από το σημερινό όριο της φτώχειας. Στην πλούσια Γερμανία αυτοί πού ζούσαν κάτω από το όριο της φτώχειας, από 11 εκατ, το 2011, έφθασαν το 2012 στα 12,5 εκατομμύρια. Μπορεί όμως να ισχυρίζεται ότι “στην Γερμανία δεν πεινάει κανένας”, διότι με ένα χαμηλό επίπεδο εργατικών μισθών και με την αυτοματοποιημένη της βιομηχανία, παράγει όχι μόνο για τον εαυτό της, αλλά για μερικές Γερμανίες ακόμα και έτσι εξαγάγει την κρίση.
Φυσικά ο Αυτοματισμός δεν είναι μονάχα αυτός ο πρώτος αίτιος για την αύξηση της ανεργίας και το κυκλικό ξέσπασμα των κρίσεων. Και άλλοι παράγοντες παίζουν ένα ρόλο. Ο ανταγωνισμός εντός και εκτός συνόρων, παγκοσμιοποίηση, συγκεντροποίηση, δημιουργία νέων κολοσσών, με συγχωνεύσεις και εξαγορές πού οδηγούν στο κλείσιμο εταιριών. Είναι όμως σίγουρο ότι ένα μεγάλο μέρος της χρηματιστικής κρίσης στην Αμερική το 2007, οφείλεται στην ανεργία και ο κόσμος έχασε τα σπίτια του και οι τράπεζες τα χρήματά τους, επειδή οι δανειολήπτες δεν μπορούσαν να πληρώσουν τις δόσεις, αφού έμειναν άνεργοι. Ότι η καπιταλιστική αγορά δεν λειτουργεί πλέον όπως την φαντάζονται οι νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, το παραδέχονται και μερικοί από αυτούς, όπως τελευταία ο Joseph Stiglitz Στο βιβλίο που προαναφέραμε γράφει: “…Ταυτόχρονα βρίσκονται τεράστιες πηγές πλούτου σε ακινησία. Εργάτες και Μηχανές που δεν χρησιμοποιούνται ή υποαπασχολούνται. Ανεργία – η αδυναμία της Αγοράς να διαθέσει θέσεις εργασίας για όλους τους αναζητούντες εργασία – είναι η χειρότερη αποτυχία της Αγοράς, η μεγαλύτερη πηγή έλλειψης αποδοτικότητας και μια κύρια αιτία της ανισότητας. …Στις ΗΠΑ διώχνουμε εκατομμύρια ανθρώπους από τα δικά τους τα σπίτια. Έχουμε από την μια μεριά άδεια σπίτια και από την άλλη μεριά, άστεγους. σελ. 12.
Δεν μας επιτρέπει ο χώρος να επεκταθούμε περισσότερο και φυσικά δεν είναι στις προθέσεις μας να δαιμονοποιήσουμε τον Αυτοματισμό και γενικά τις μηχανές, όπως συνέβη στο παρελθόν με κάποιες συνδικαλιστικές ενέργειες. Τουναντίον, o Αυτοματισμός “δείχνει για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, έναν δρόμο για εξάλειψη της φτώχειας και της καταπιεστικής εργασίας, … Αυτές είναι προοπτικές, οι οποίες φαίνονται σαν ουτοπικές,… και όμως θα ήταν πραγματοποιήσιμο, εάν γίνονταν μια λογική χρίση των δυνατοτήτων που δίνονται σήμερα”. Friedrich Pollock „Αυτοματισμός” σελ 235. Και τέλος: μονάχα με τον Αυτοματισμό είναι δυνατή η εξάλειψη της φτώχειας και η κατάργηση της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Ήδη ο μεγάλος Αριστοτέλης έλεγε ότι η σχέση Δούλου και Δεσπότη βασίζεται στην ανάγκη εργαλειοποίησης τής ανθρώπινης εργατικής δύναμης και ότι μονάχα ο ολοκληρωμένος αυτοματισμός θα μπορούσε να καταργήσει αυτήν την σχέση.
“Εάν όμως ήταν δυνατό κάθε ένα από τα εργαλεία μετά από έκκληση ή από προαίσθηση εκτελούσε από μόνο του το έργο του, όπως τα έργα τού Δαίδαλου ή τού Ήφαιστου το τρίποδο, όπως λέει και ο ποιητής, αυτόματα πηγαίνουν στον θείο αγώνα όπως το αργαλειό ύφαινε από μόνο του και τα πλήκτρα έπαιζαν μόνα τους κιθάρα, τότε δεν θα χρειάζονταν ούτε οι αρχιτέκτονες υπηρέτες ούτε οι δεσπότες δούλους”. Πολιτικών Α (1254), Κεφ. ΙΙ, Παραγ. 4 και 5.
Σημείωση: Όλα τα στατιστικά στοιχεία είναι παρμένα από τον καθημερινό ηλεκτρονικό Τύπο, in.gr, SpiegelOnline, Manager Online, Neu Zürcher Zeitung, Frankfurter Allgemeine και από τiς ιστοσελίδες των εταιριών που αναφέρονται.