Απ’ την Καπναποθήκη της Ξάνθης στα… κρεματόρια

Ένας τελευταίος σταθμός… από τη ζωή στο θάνατο…για τους Εβραίους της Ξάνθης, ο Μάρτης του ’43. Απ’ τους 550 γλύτωσαν μόνο 3!

Ρημάζει η καπναποθήκη της οδού Σαλαμίνος που τους συγκέντρωσαν πριν τους πάνε στα στρατόπεδα. Καταστράφηκε η αναμνηστική πλάκα του δήμου

Καπναποθήκη της οδού Σαλαμίνος 1. «Στην αποθήκη αυτή στις 4 Μαρτίου 1943 οι Βούλγαροι συγκέντρωσαν τους 550 Εβραίους της Ξάνθης και στη συνέχεια τους μετέφεραν στο στρατόπεδο ΤΡΕΜΟΥΚΚΑ. ΔΗΜΟΣ ΞΑΝΘΗΣ 4 Μαρτίου 2001». Αυτά έγραφε η αναμνηστική πλάκα που αναρτήθηκε στην παλαιά Καπναποθήκη από το δήμο Ξάνθης το 2001 σε ένδειξη τιμής στην Εβραϊκή κοινότητα της Ξάνθης, που έζησε για τρεις τουλάχιστον δεκαετίες στην πόλη και εξολοθρεύτηκε παντελώς εν μια νυκτί.  
Ένας τελευταίος σταθμός… από τη ζωή στο θάνατο…
Η καπναποθήκη αυτή ήταν ένας τελευταίος… σταθμός αποχαιρετισμού των εβραϊκών οικογενειών στην πόλη και τους ανθρώπους της με τους οποίους έζησαν αρμονικά όλα αυτά τα χρόνια. Και η πλακέτα αυτή αποτέλεσε μια …μαρτυριά, ένα σημάδι του τραγικού τέλους που περίμενε όλη την εβραϊκή κοινότητα της Ξάνθης όπως και όλου του εβραϊκού λαού που έπεσε θύμα των θηριωδιών των Ναζί. Για το λόγο αυτό και αποτελεί τόπο προσκυνήματος για τους Εβραίους που όπως μας λένε ένοικοι των πολυκατοικιών στην οδό Σαλαμίνος αρκετοί επισκέπτες της πόλης πιθανότατα εβραίοι που γνωρίζουν για το ιστορικό αυτό ντοκουμέντο έρχονται και ρωτάνε και θέλουν να επισκεφτούν την καπναποθήκη όμως αυτή είναι κλειδωμένη και παρατημένη στη φθορά του χρόνου με ορατά τα σημάδια του ενώ η αναμνηστική πλακέτα του δήμου έχει καταστραφεί…Να σημειώσουμε ότι η καπναποθήκη ανήκει σε ιδιώτη ο οποίος προφανώς δεν ενδιαφέρεται για την αξιοποίησή της, γι αυτό και έχει εγκαταλειφθεί.  
«Οι Εβραίοι στην Ξάνθη»
(ο κόσμος που χάθηκε αλλά δεν ξεχάστηκε)
Την ζωή της Εβραϊκής κοινότητας στην Ξάνθη έχει καταγράψει με ιστορικές αναφορές και ντοκουμέντα της εποχής σε ένα βιβλίο με τον τίτλο: «Οι Εβραίοι στην Ξάνθη», ο ιστοριοδίφης κ. Θωμάς Εξάρχου. Το βιβλίο εκδόθηκε από το ΠΑΚΕΘΡΑ τον Φεβρουάριο του 2001. Επίσης στην ιστοσελίδα του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου γίνεται εκτενής αναφορά για την εβραϊκή κοινότητα της Ξάνθης.
Σταχυολογούμε μερικά αποσπάσματα που καταδεικνύουν ότι η εβραϊκή κοινότητα χρονολογείται από το 1907 στην πόλη μας και προπολεμικά ήταν μια ακμάζουσα κοινότητα που συνέβαλε κι αυτή στην πολιτιστική και οικονομική άνθηση της Ξάνθης του μεσοπολέμου.  
H Εβραϊκή Κοινότητα της Ξάνθης πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
Στην επίσημη ιστοσελίδα του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου: www.kis.gr αναφέρεται :Παρά το γεγονός ότι δεν προσδιορίζεται ο χρόνος εγκατάστασης των Εβραίων στην Ξάνθη, είναι προφανές ότι απόγονοι των Iσπανοεβραίων – Σεφαραδίμ – ζούσαν στην πόλη, όπως άλλωστε συνέβαινε και με άλλες γειτονικές εβραϊκές Κοινότητες. Στην εκδοχή αυτή συνηγορεί το γεγονός ότι οι Eβραίοι της πόλης μιλούσαν την ισπανοεβραϊκή διάλεκτο “Λαδίνο” έως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Για την σύσταση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Ξάνθης, από στοιχεία από τα “Προξενικά Αρχεία Θράκης” προκύπτει μία αναφορά της 14/12/1907 του υποπρόξενου της Ελλάδος προς το υπουργείο Εξωτερικών, κατά την οποία ο νομάρχης της περιοχής με απόφασή του ενέκρινε τη σύσταση “Ισραηλιτικής Κοινότητας Ξάνθης”. Τότε υπήρχαν στην πόλη 234 Εβραίοι και 84 “παρεπιδημούντες” ανάμεσα σε ένα πληθυσμό 15.122 κατοίκων που αποτελούνταν από 6.214 Χριστιανούς, 8.200 Οθωμανούς, 442 Βούλγαρους, 119 Αρμενίους, 78 Έλληνες βλαχόφωνους κ.ά. Στις 9.5.1924 η Κοινότητα με εκπροσώπους τους Δαβίδ Αρδίτη, Αβραάμ Ταμπάχ, Αβρ. Μπέλλο και Γεουδά Κοέν αγόρασε ένα οικόπεδο 1.350 τ.μ., αξίας 132.000 τότε δραχμών ή 616 χρυσών λιρών, προκειμένου να ανεγείρει Συναγωγή και Λέσχη. Το οικόπεδο βρισκόταν στην διασταύρωση των οδών Ανατ. Θράκης και Σταυρ. Χατζησταύρου, και στο οποίο τοποθετήθηκε ο θεμέλιος λίθος στις 10.7.1924. Το σχέδιο του κτιρίου έμοιαζε εξωτερικά με την Συναγωγή της Βουδαπέστης ενώ κατ’ άλλους με εκείνο της Αδριανούπολης. Δίπλα στην Συναγωγή κτίστηκε και το Κοινοτικό Κέντρο που ήταν διώροφο. Στο ισόγειο στεγάστηκε το εβραϊκό Σχολείο, στον πρώτο όροφο το γραφείο του διευθυντή του Σχολείου και στο δεύτερο η Λέσχη. Οι περισσότερες κατοικίες των Εβραίων βρίσκονταν στην υποβαθμισμένη περιοχή “Πούρναλικ” / “Πουρνάρι” η οποία σήμερα ονομάζεται “Ρέμβη”. Οι ευπορότεροι Εβραίοι ζούσαν στην “Άνω πόλη”. Το νεκροταφείο, το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα, βρίσκεται στο δρόμο Ξάνθης – Διομηδείας, μετά τις σιδηροδρομικές γραμμές. Είναι περιφραγμένο αλλά ερειπωμένο. Σε αυτό υπάρχουν μερικοί τάφοι από το 1923 και μετά. Κατά την Μικρασιατική καταστροφή του 1922 εκτιμάται ότι ο πληθυσμός της Κοινότητας αυξήθηκε κατά 700 άτομα. Από τα επόμενα χρόνια υπήρξε μια έντονη κοινοτική και θρησκευτική ζωή. Το 1922 ο Ισαάκ ντε Μποττόν εξέδιδε την σιωνιστική εφημερίδα “Λα Φουέρσα” – η Δύναμη – και το 1924 κυκλοφόρησε την περιοδική έκδοση “Ελ Προγκρέσο” – η Πρόοδος – στο λογότυπο της οποίας ανέφερε “Όργανο Άμυνας των Εβραίων της Ξάνθης”. Τέλος ο Μποττόν εξέδωσε την “Λεουμί” – “Εθνική” – το 1925 με την ευκαιρία των εγκαινίων του Πανεπιστημίου του Ισραήλ. Και τα τρία έντυπα ήταν σε γλώσσα “Λαντίνο”. Εκτός από την λειτουργία του Σιωνιστικού Συλλόγου, αναφέρεται η εβραϊκή προσκοπική ομάδα “Μακκαμπί” το 1927, ο θίασος της εβραϊκής Νεολαίας, για τις παραστάσεις του οποίου ο τοπικός Τύπος έγραψε εγκωμιαστικά σχόλια και ο Μουσικογυμναστικός Σύλλογος. Στο εβραϊκό σχολείο, που φοιτούσαν 114 μαθητές, διδάσκονταν, εκτός των άλλων μαθημάτων, η γαλλική και η εβραϊκή γλώσσα και απασχολούνταν 17 δάσκαλοι. Το 1934 η κοινότητα αριθμούσε 1.100 μέλη σε μία πόλη με 35.912 κατοίκους. Γράφτηκε ότι πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μειώθηκε ο αριθμός των Εβραίων εξαιτίας της εσωτερικής μετανάστευσης προς άλλες Ελληνικές πόλεις, όπως και προς το εξωτερικό: Γαλλία, Ισραήλ, Αμερική κ.α. Στην Ξάνθη υπήρξαν τρεις μεγάλες καπνικές εταιρίες των Εβραίων: η “Κομέρσιαλ”, η “Ερμαν Σπήρερ” και εκείνη του Δαβίδ Αρδίτη, η τελευταία ασχολείτο με την παραγωγή τσιγάρων. Άλλα επαγγέλματα των Εβραίων ήταν η αλευροβιομηχανία, το εμπόριο υφασμάτων, ετοίμων ενδυμάτων και ψιλικών, η βυρσοδεψία και άλλα βιοτεχνικά. Μέχρι το 1934 ήταν δημοτικός Σύμβουλος ο Λέων Αμαρίλιο, ενώ πρόεδρος της Κοινότητας το 1938 ήταν ο Δαβίδ Αττάς. Παρά το γεγονός ότι οι Εβραίοι ζούσαν μία κλειστή κοινωνική και θρησκευτική ζωή, διακρίθηκαν για τις πολιτιστικές εκδηλώσεις, θεατρικές παραστάσεις, χοροεσπερίδες, διαλέξεις, στις οποίες συμμετείχαν συμπολίτες με αποτέλεσμα να αναπτυχθούν φιλικές σχέσεις μεταξύ τους. Οι Εβραίοι θεωρούνταν άνθρωποι φιλήσυχοι, νομοταγείς, πατριώτες και εργατικοί σε τρόπο ώστε να θεωρούνται άνθρωποι της προόδου.  
Το τέλος των Εβραίων της Ξάνθης
Στην ίδια ιστοσελίδα αναφέρονται ως 6 οι διασωθέντες από την εβραϊκή κοινότητα της Ξάνθης, ενώ στο βιβλίο του Θ. Εξάρχου γίνεται λόγος για 3 μόνο διασωθέντες και καταγράφονται τα στοιχεία τους: «Κατά την διάρκεια της Βουλγαρικής Κατοχής το 1941 οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να φέρουν το διακριτικό σήμα της θρησκείας τους – το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ – ενώ τους απαγόρευσαν να είναι έμποροι και βιομήχανοι. Τα μεσάνυκτα της 4.3.1944 οι Βούλγαροι συνέλαβαν τους 550 Εβραίους της πόλης και τους συγκέντρωσαν σε μία καπναποθήκη της οδού Σαλαμίνος 1. Μόνο 6 μπόρεσαν να διαφύγουν. Κατά τις 18 και 19/3 1944 άρχισε η μεταφορά τους – μέσω Βουλγαρίας – προς τα στρατόπεδα των Ναζί όπου όλοι βρήκαν τραγικό θάνατο στα κρεματόρια. Οι Βούλγαροι επιδόθηκαν σε λεηλασία των εβραϊκών σπιτιών και καταστημάτων ενώ καταπάτησαν αντίστοιχες ιδιοκτησίες. Η καταστροφή της Κοινότητας ήταν ολοκληρωτική αφού κανένας δεν επέστρεψε στην Ξάνθη και οι ελάχιστοι επιζήσαντες εγκαταστάθηκαν σε άλλες πόλεις. Η Κοινότητα απώλεσε το 99% του πληθυσμού της. Το 1963 το Κοινοτικό Κέντρο πουλήθηκε στο Σώμα Ελλήνων Προσκόπων και η Συναγωγή κατεδαφίστηκε το 1992 και στη θέση της ανεγέρθηκε πολυκατοικία. Τίποτε δεν έμεινε πια να θυμίζει την παρουσία των Εβραίων στην πόλη εκτός από το νεκροταφείο με τα λιγοστά μνήματα (www.kis.gr).  
Πως περιγράφει το τέλος ο Θωμάς Εξάρχου
«Στις 22 – 02 – 1943 υπήρξε συμφωνία μεταξύ του Βούλγαρου Αλεζ. Μπέλεφ και του γερμανού αξιωματικού των Ες Ες Dannesher για τη σύλληψη και μεταφορά των ελλήνων εβραίων της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης δηλαδή της Βουλγαροκρατούμενης περιοχής. Τόπος προορισμού οι ανατολικές περιοχές της Γερμανίας. Ακόμη και τα έξοδα της μεταφοράς συμφωνήθηκε να βαρύνουν τη βουλγαρική κυβέρνηση. Προηγήθηκε η πλήρης καταγραφή των εβραίων της περιοχής. Έτσι στην Ξάνθη του 1942 στο προαύλιο της Συναγωγής ο φωτογράφος Γρηγόρης Λεοντιάδης φωτογράφισε όλους τους εβραίους ατομικά με έξοδα των ιδίων των εβραίων.  
Πως πραγματοποιήθηκε
Απαγόρευση κυκλοφορίας από τα μεσάνυχτα μέχρι το πρωί. Στις 3 προς 4 Μαρτίου ομάδα από αστυνομικούς συνέλαβαν του εβραίους σφράγισαν τα σπίτια, έλεγαν στους συλληφθέντες ότι θα πάνε στο εσωτερικό της Βουλγαρίας και γρήγορα θα γυρίσουν στα σπίτια τους και τους οδήγησαν στην καπναποθήκη της οδού Σαλαμίνος 1.  
Σύμφωνα με τον κ. Εξάρχου γλύτωσαν μόνο 3 Ξανθιώτες εβραίοι
1. Ο Γιούδα Περαχιά ο οποίος εκείνη τη νύχτα βρισκόταν στην Καβάλα
2.Ο Αλβέρτος Τζόγια του Σάμουελ ο οποίος ήταν σε αντάρτικη μονάδα της Θεσσαλονίκης
3.Ο Ζακ Καζές ο οποίος ήταν φυλακισμένος στην πόλη Κίρτζαλη τη Βουλγαρίας. Φυλακίστηκε για τη συμμετοχή του σε παρακολούθηση του ραδιοφωνικού σταθμού του Λονδίνου BBC. Όταν γύρισε στην Ξάνθη το 1944 δεν βρήκε κανένα από την οικογένειά του. Επομένως ο αριθμός των διασωθέντων ανέρχεται σε τρεις

Μαριάννα Ξανθοπούλου
mxanthopoulou@empros.gr