Ένα από τα πιο σοβαρά και βαρυσήμαντα βιβλία που είδαν το φως της δημοσιότητας την τελευταία δεκαετία, είναι το Βιβλίο του Μιχαήλ Τομασέλλο (Michael Tomasello), διευθυντή του Μαξ Μπλάνκ Ινστιτούτου για την εξελικτική Ανθρωπολογία στην Λειψία της Γερμανίας, με τίτλο “Οι πηγές της ανθρώπινης Επικοινωνίας” (Origins of Human Communications, 2008), (είχε προηγηθεί το επίσης σπουδαίο του Βιβλίο, “Η πολιτισμική εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης” ,The Cultural Origins of Human Cognition, 1999), στο οποίο περιγράφει, πώς γεννήθηκε και εξελίχθηκε η ανθρώπινη επικοινωνία και μαζί ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Βασιζόμενος σε πολυάριθμες έρευνες και πειράματα του ίδιου και πολλών άλλων επιστημόνων ανά τον κόσμο, με παιδιά μικρής ηλικίας και χιμπατζήδες, αναπτύσσει την Θεωρία του, η οποία λέει ότι οι άνθρωποι άρχισαν να επικοινωνούν μεταξύ τους όχι με την γλώσσα, φωνητικός τρόπος, αλλά πρώτα με τα χέρια και με μορφασμούς και παντομιμίσεις. Δυο είναι αυτοί οι τρόποι επικοινωνίας γράφει ο Τομασέλλο: α) ο δεικτικός, ο οποίος στοχεύει στην επικέντρωση της προσοχής του δέκτη σε κάτι που βρίσκεται στον περίγυρο του, και β) ο εικονικός, ο οποίος προσπαθεί να καταστήσει στον δέκτη κάτι σαφές που δεν βρίσκεται άμεσα στον περίγυρο των αισθητικών του ικανοτήτων, όπως μια πράξη ή μια σχέση ή ένα αντικείμενο, με μια συγκεκριμένη προσποίηση. Η φυσική τάση να ακολουθούμε την κατεύθυνση που μας δείχνουν άλλοι με τα μάτια ή με τα χέρια ή με άλλα μέρη του σώματος, ήταν η αρχή. Οι εικονικοί μορφασμοί είναι δυνατοί και δεν είναι εξαρτημένοι από μια Γλώσσα, διότι στον άνθρωπο είναι έμφυτη μια διαίσθηση, η προϋπόθεση ότι ο άλλος, ο απέναντί μου, λειτουργεί όπως εγώ, σκέφτεται όπως εγώ, σαν ένα είδος τηλεπαθητική επικοινωνία. “Ξέρω ότι ξέρεις” και “ξέρω ότι με καταλαβαίνεις”. Αυτό το μοιραζόμαστε και κάνω μια σιωπηλή παραδοχή ότι είσαι υποψήφιος για μια συνεργασία.
Οι άνθρωποι σαν τα μόνο ζώα έχουν αρκετά αναπτυγμένη αυτήν την κοινωνική συνεργασία, η οποία εμπεριέχει διαδικασίες τής διαίσθησης που μοιραζόμαστε μεταξύ μας. Η βοήθεια όχι μονάχα ζητείται άλλα και προσφέρεται οικειοθελώς από τον άλλον. Αυτά όλα βασίζονται στην νοητική μας ικανότητα και στην κοινωνική μας αλληλεγγύη. Προηγήθηκε όμως μια σειρά από πολύπλοκες διαδικασίες ώσπου να φθάσει ο άνθρωπος σ αυτήν την δυνατή επικοινωνία.
Η φυσική γλώσσα ήρθε μετά και. ήταν αυτή που έδωσε την μεγάλη ώθηση για την εξέλιξη του πολιτισμού των ανθρώπων όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Ο Τομασέλλο γράφει: “Μια συμβολική επικοινωνία, προϋποθέτει μια ήδη υπάρχουσα μορφή επικοινωνίας, η οποία κωδικοποιήθηκε, ακριβώς όπως το χρήμα προϋποθέτει μια ήδη υπάρχουσα πράξη της ανταλλαγής προϊόντων και του εμπορίου, η οποία κατά κάποιον τρόπο κωδικοποιήθηκε.” Σ. 69 γερμ.Εκδ. Η Γλώσσα, η ομιλία, ακολούθησε τα χνάρια της εικονικής επικοινωνίας και ήταν αυτή η οποία έκανε με προτάσεις δυνατή την περιγραφή πραγμάτων, σχέσεων και καταστάσεων τού παρόντος, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Χωρίς αυτήν δεν θα ξέραμε και την διαφορά μεταξύ καλού και κακού, σύμφωνα με την ερμηνεία του Αριστοτέλη από τον Γερμανό φιλόσοφο Ερνστ Τούγκεντχατ (Ernst Tugendhat).
Και ενώ η φωνητική επικοινωνία, η Γλώσσα, ήταν μέχρι σήμερα για πολλές θεωρίες η πηγή της διαφοροποίησης του ανθρώπου από τα ζώα, ο Τομασέλλο βάζει λοιπόν την Γλώσσα σε δεύτερη θέση και χρονολογεί την γέννησή της στα περίπου 150.000 χρόνια πριν, διότι όπως έδειξαν γονιδιακές μελέτες, το γονίδιο FOXP2, το οποίο είναι υπεύθυνο για την αρθρωμένη ανθρώπινη ομιλία, εμφανίστηκε μαζί με τον μοντέρνο άνθρωπο. Είναι δε σίγουρο, ότι η επικοινωνία μεταξύ των πρωτοανθρώπων με αρκετά εξελιγμένες αλτρουιστικές συμπεριφορές προϋπήρχε αυτού του χρονικού ορίου.
Πριν της φωνητικής επικοινωνίας υπήρχε το δάκτυλο, τα χέρια, η διαίσθηση των κοινών στόχων. Μετά από δυόμιση χιλιάδες χρόνια τεκμηριώνεται αυτό που έλεγε ο Πλάτων, ότι χωρίς φωνή ο άνθρωπος θα χρησιμοποιούσε τα χέρια και τα άλλα μέρη του σώματος του για να επικοινωνήσει με άλλους.“‘… εί φωνήν μη είχομεν μηδέ γλώτταν, εβουλόμεθα δε δηλούν αλλήλοις τα πράγματα, άρ΄ ούκ αν, ώσπερ νύν οί ένεοί, επεχειρούμεν άν σημαίνειν ταίς χερσί καί τή κεφαλή καί τώ άλλω σώματι; “ ( Κρατύλος 422ε)
Ο Τομασέλλο έχει σαν φιλοσοφικό σηματοδότη τον μεγάλο Φιλόσοφο Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν (Ludwig Wittgenstein), του οποίου πολλές προτάσεις που αφορούν τον δεικτικό τρόπο επικοινωνίας, βάζει στην αρχή κάθε κεφαλαίου του, ενώ ο άλλος μεγάλος Φιλόσοφος ο Γιούργκεν Χάμπερμας (Jürgen Habermas) γιόρτασε τον Τομασέλλο σαν τον επιστήμονα που έκλεισε με την Θεωρία του το κενό που υπήρχε μέχρι σήμερα σ όλες τις προσπάθειες ερμηνείας, ότι αφορά την εξέλιξη του ανθρώπου και τον χωρισμό του από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο και έδωσε πολλές απαντήσεις σε ερωτήσεις που είχε θέσει ο ίδιος.
Παρόλα αυτά η θεωρία του δεν έμεινε χωρίς αντιρρήσεις. Επιχειρήματα όπως, ότι οι έρευνες έλαβαν χώρα αποκλειστικά στα εργαστήρια και όχι στο ανοιχτό φυσικό χώρο που ζουν οι χιμπατζήδες, ότι ο εγκέφαλος των τωρινών παιδιών είναι διαφορετικά δομημένος από ότι των πρωτοανθρώπων, ότι πράγματι το χρήμα ακολούθησε τις ανταλλαγές των προϊόντων αλλά η φωνή προϋπήρχε των χεριών. Ότι ο άνθρωπος ποτέ δεν ήταν βουβός, μόνο σαν κυνηγός ή κυνηγημένος., και αν μάλιστα ακολουθήσουμε τον Χέρντερ (Johan G. Herder) που ισχυρίζονταν ότι ”ήδη σαν ζώο, είχε ο άνθρωπος γλώσσα”, τότε ορισμένα σημεία της θεωρίας του Τομασέλλο ίσως πρέπει να ερευνηθούν περισσότερο. Στην ίδια γραμμή βαδίζει και η καθηγήτρια Ελισάβετ Μπέλκε (Elisabeth S. Belke) η οποία αναγνωρίζει ναι μεν τις σπουδαίες εργασίες του Τομασέλλο, αλλά επιμένει σε έναν Ανταγωνιστή της υπόθεσης του, που είναι “η Γλώσσα η οποία είναι η πηγή των μοναδικών μας νοητικών κατορθωμάτων”.
Και άλλα σημεία της Θεωρίας του Τομασέλλο έγιναν αντικείμενο κριτικής, όπως η “συνεργασία των ανθρώπων δεν βασίζεται πάνω σε μια κοινή γνώση”, από τον Μπράιαν Σκύρμς (Brian Skyrms), “ο Αλτρουισμός δεν είναι δοσμένος εκ γεννητής” αλλά αποκτάτε με κόπο και πείρα, από τον Κάρολ Ντουέκ (Carol S. Dweck), βλέπε στο νέο Βιβλίο του Τομασέλλο, “Γιατί συνεργαζόμαστε” (Why We Cooperate, 2009). Και άλλοι πολλοί ανέπτυξαν θεωρίες για την προέλευση τής γλώσσας και γενικά τού ανθρώπινου πολιτισμού.
Αξίζει όμως εδώ να αναφερθεί μια Θεωρία με πολύ διαφορετικά επιχειρήματα από αυτήν του Τομασέλλο, αυτή του Έντουαρντ Ρόσσι (Eduard Rossi). Ο Έντουαρντ Ρόσσι στο βιβλίο του, “Η προέλευση τής Γλώσσας και του ανθρώπινου πνεύματος”(1962), γράφει περίπου ότι όχι μόνο η όρθια στάση που βοήθησε ούτως ώστε ο Λάρυγγας να κατέβει πιο κάτω στον λαιμό και έτσι να γίνει δυνατή η επικοινωνία Μύτης, Στόματος και Λάρυγγα, αλλά και η μοναδική ικανότητα τής σφράγισης του στόματος, έδωσε αφενός την πληθώρα και πολυπλοκότητα των ήχων που μπορεί να παράξει ο άνθρωπος και μ αυτό την δυνατότητα μίμησης όλων των φυσικών θορύβων, αλλά και αφετέρου την αποφασιστικότητα και την θέληση. “Η εργασία του στόματος έπρεπε να προϋπήρχε της εργασίας των χεριών“. Το στόμα σαν ο “διαμεσολαβητής τού έσω και του έξω κόσμου” του ανθρώπου. Απαντώντας δε και στο ερώτημα του Πλάτωνα στον “Κρατύλο”, άν οι Λέξεις προέρχονται από την φύση ή από μια συνθήκη, συμφωνία, λέει ότι σε κάθε γλώσσα οι λέξεις ακολουθούν τούς ήχους της φύσης.
Πχ. Η ελληνική λέξη Πυρ, η σανσκριτική pura και η γερμανική Feuer, πού έχουν κοινή προέλευση, προέρχονται από τον θόρυβο της φωτιάς στην φύση. Με άλλα λόγια μεμονωμένες λέξεις θα μπορούσαν να υπάρχουν και κατά την περίοδο τού δεικτικού τρόπου επικοινωνίας και αργότερα ήρθαν οι προτάσεις. Το συμπέρασμα της Θεωρίας του Τομασέλλο είναι ότι μάλλον “έν αρχή (δεν) ή(τα)ν ο Λόγος”, αλλά φαίνεται ότι πάνω σ αυτό δεν έχει ακόμα ειπωθεί η τελευταία Λέξη. Τέλος, ο Τομασέλλο έχει βραβευθεί για το έργο του πολλές φορές: το 2004 με το βραβείο Fyssen, το 2006 με αυτό του Jean-Nicod, το 2009 με αυτό του Hegel και Oewald-Külge, το 2010 με το βραβείο Max Planck και το 2011 με αυτό του Klaus Jacobs.
Κώστας Γεκτίδης
