Στην Ελλάδα σύμφωνα με έρευνα του 2001 της Σεβαστής Πλουπέτα, ορισμένοι μουσουλμάνοι πομακικής καταγωγής αυτοπροσδιορίζονται ως Τούρκοι, είτε γιατί θεωρούν ότι έτσι καθίστανται δυναμικότεροι ως δύναμη πίεσης, είτε γιατί προτιμούν να προβάλουν την τουρκική τους συνείδηση, ως δείκτη αστικοποίησης και ένδειξη υψηλότερης οικονομικής και κοινωνικής θέσης. Άλλοι πάλι αυτοπροσδιορίζονται ως Πομάκοι προβάλλοντας ως δείκτη της πομακικής τους ταυτότητας τη γλώσσα ή την εντοπιότητά τους απ‘ τη Ροδόπη.
Μια ανασκόπηση της…περιπέτειας της πομακικής ταυτότητας στο διάβα της ιστορίας και των μετασχηματισμών που αυτή υπέστη, σαν απόρροια των εθνικών πολιτικών της Ελλάδας και της Βουλγαρίας και της Τουρκίας απέναντι στην ομάδα, με συνέπεια την μη συγκρότηση μιας ενιαίας εθνοτικής συνοχής των Πομάκων, μια προσέγγιση βασισμένη σε ιστορικές πηγές των κρατικών αρχείων της Ελλάδας και Βουλγαρίας, απ’ όπου διαφαίνονται οι μετασχηματισμοί την εθνοτικής ταυτότητας των Πομάκων, καθώς και πόσο οι εθνικές πολιτικές της Ελλάδας και της Βουλγαρίας συνέβαλλαν σ’ αυτούς, κατέδειξε ο Ιστορικός Διδάκτορας Α.Π.Θ. ερευνητής του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών κ. Παναγιώτης Παπαδημητρίου και ο Λέκτορας στο τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού των Παρευξείνιων χωρών του ΔΠΘ, σε μια εκδήλωση του ΠΑ.ΚΕ.ΘΡΑ., την Τρίτη 12 Απριλίου και ώρα 7.00 στο Αμφιθέατρο της Πολυτεχνικής Σχολής του ΔΠΘ.
Είναι γεγονός ότι την τελευταία δεκαετία έχει καταστεί επίκαιρη η διερεύνηση των ζητημάτων που αφορούν στο ιστορικό παρελθόν και στις συλλογικές ταυτότητες των μειονοτικών πληθυσμών της νότιας Βαλκανικής, μιας από τις ετερογενείς εθνοτικά περιοχές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της πολυπολιτισμικής φυσιογνωμίας του ευρύτερου αυτού χώρου είναι και η οροσειρά της Ροδόπης εκατέρωθεν των Ελληνοβουλγαρικών συνόρων, όπου κατοικεί ένας υπολογίσιμος αριθμός μουσουλμάνων . Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται και οι σλαβόφωνοι μουσουλμάνοι, οι Πομάκοι, που επισήμως δεν αναγνωρίζονται ως εθνοτική ομάδα: «Στη Βουλγαρία όπου γενικότερα ο αναθεωρημένος καταστατικός χάρτης της χώρας δεν αναγνωρίζει κανενός είδους συλλογικά μειονοτικά δικαιώματα και εγγυάται απλώς την προστασία της ιδιαίτερης πολιτιστικής ταυτότητας των πολιτών βουλγαρικής καταγωγής. Οι Πομάκοι επισήμως ετεροπροσδιορίζονται, ως μωαμεθανοί Βούλγαροι με μητρική γλώσσα τη Βουλγαρική και θρήσκευμα το Ισλάμ. Στην Ελλάδα η μουσουλμανική μειονότητα της Δυτικής Θράκης αν και αποτελείται από διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες μουσουλμάνων προσδιορίζεται νομικά με βάση το θρησκευτικό κριτήριο και απολαμβάνει τα δικαιώματα που διασφαλίζουν τα άρθρα 37 και 45 της Συνθήκης της Λοζάννης. Οι ίδιοι οι Πομάκοι επιλέγουν να αυτοπροσδιορίζονται ως Μουσουλμάνοι αποδίδοντας στον όρο θρησκευτική και εθνοτική έννοια. Αρκετοί ωστόσο Πομάκοι αυτοπροσδιορίζονται με σύγχρονες εθνικές ταυτότητες», σημείωσε ο κ. Παπαδημητρίου, βασιζόμενος σε μια κοινωνιολογική έρευνα της Βουλγαρίας το 1992 όπου αποτυπώνεται η διαφοροποίηση των αυτοπροσδιορισμών των Πομάκων. Σύμφωνα μ’ αυτή: Το 1/3 των Πομάκων της Δυτικής Ροδόπης αυτοπροσδιορίζονται ως Τούρκοι ενώ της Ανατολικής Ροδόπης ως Βούλγαροι. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην κεντρική Ροδόπη στο Σμόλιαν διαγράφεται μια τάση υιοθέτησης μιας ξεχωριστή πομακικής ταυτότητας η οποία προβάλλει ως σύμβολά της τους πολιστισμικούς κώδικες του Ισλάμ καθώς και τη διατήρηση της παραδοσιακής κοινωνικής οργάνωσης και των πατριαρχικών κοινωνικών δομών.
Στην Ελλάδα σύμφωνα με έρευνα του 2001 της Σεβαστής Πλουπέτα, ορισμένοι μουσουλμάνοι πομακικής καταγωγής αυτοπροσδιορίζονται ως Τούρκοι, είτε γιατί θεωρούν ότι έτσι καθίστανται δυναμικότεροι ως δύναμη πίεσης είτε γιατί προτιμούν να προβάλουν την τουρκική τους συνείδησης ως δείκτη αστικοποίησης και ένδειξη υψηλότερης οικονομικής και κοινωνικής θέσης. Άλλοι πάλι αυτοπροσδιορίζονται ως Πομάκοι προβάλλοντας ως δείκτη της πομακικής τους ταυτότητας τη γλώσσα ή την εντοπιότητά τους απ‘ τη Ροδόπη.
Σύμφωνα με την ερευνήτρια ο προσδιορισμός Πομάκος δεν συνιστά θέση αλλά περισσότερο άρνηση της ταύτισης με την τουρκόφωνη ομάδα και μια στρατηγική για ισότιμη ένταξη στην ελληνική κοινωνία. Στην Ελλάδα επίσης απουσιάζει ο αυτοπροσδιορισμός Βούλγαρος, μολονότι οι Πομάκοι αναγνωρίζουν ότι τα σλαβικά ιδιώματα που μιλούν συγγενεύουν με τη Βουλγαρική γλώσσα δεν θεωρούν όμως τη γλωσσική συνάφεια ως απόδειξη της βουλγαρικής εθνοτικότητας. Η χρήση του Ισλάμ ως δείκτη συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων αποδίδεται συνήθως στην κληρονομιά του οθωμανικού συστήματος των θρησκευτικών κοινοτήτων, ενώ η αποδοχή της εθνικής αφομοίωσης αποδίδεται πρωτίστως σε εξωγενείς παράγοντες.
Ο κ. Παπαδημητρίου στην ομιλία του κατέδειξε ότι τα δύο αυτά στοιχεία της συλλογικής ταυτότητας των Πομάκων απορρέουν από πολιτικές πρακτικές των εθνικών κρατών απέναντι στην ομάδα και κατασκευάζονται με τους κρατικούς μειονοτικούς θεσμούς, ενώ απάντησε στα ερωτήματα: α)Με ποιους τρόπους ένα εθνικό κράτος καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο μια μη κυρίαρχη ομάδα του προσδιορίζει τον εαυτό τους και τους άλλους
β)Με ποιον τρόπο ένας μειονοτικός πληθυσμός αντιδρά στις επιβαλλόμενες κρατικές πολιτικές και τις επίσημες αναπαραστάσεις. Για την απάντηση αυτών των ερωτημάτων άντλησε παραδείγματα από την κοινή ιστορική περίοδο όλων των Πομάκων της Ροδόπης από το 1770 – 1920. Ειδικότερα διερευνήθηκε η περίοδος από τα τέλη του 19ου αι. καθώς και το ιδεολογικό υπόβαθρο και οι συνέπειες της Βουλγαρικής πολιτικής απέναντι στους Πομάκους κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων αλλά και η στάση της Ελλάδας απέναντι στην ομάδα κατά τη διάρκεια της συνθήκης της ειρήνης του Παρισιού το 1919 ενώ η παρουσίαση ολοκληρώθηκε με μια συγκριτική ανάλυση των μειονοτικών δικαιωμάτων που προέβλεπαν η Βουλγαροτουρκική συνθήκη του 1913 και η συνθήκη της Λοζάννης το 1923 απ’ όπου καταδείχτηκε με ποιον τρόπο οι σχετικές διατάξεις για τα μειονοτικά δικαιώματα διαμόρφωσαν και μετασχημάτισαν την εθνοτική ταυτότητα των Πομάκων μέχρι τις μέρες μας.
Ο κ. Μαλκίδης στην εισήγησή του ανέλυσε το ζήτημα του μετασχηματισμού της ταυτότητας των Πομάκων στην Ελληνική Θράκη από το 1930 μέχρι σήμερα. Μέσα από μια καταγραφή της πομακικής κοινωνίας και ταυτότητας από το 1930 – 1952 και οι αλλαγές της φυσιογνωμίας τους μέχρι σήμερα αναδεικνύεται ο μετασχηματισμός της ταυτότητάς τους που προήλθε μέσα από την μακροχρόνια καταπίεση της ιστορίας, της παράδοσης, της πολιτιστικής κληρονομιάς και της γλώσσας τους.
Μαριάννα Ξανθοπούλου
