Ενώ από μικρός έχω ιδιαίτερη αγάπη και αυθόρμητο μεράκι για τον Καραγκιόζη και την παρέα του, τώρα συνειδητοποίησα πόσο σημαντικό είναι το ελληνικό Θέατρο Σκιών όσον αφορά πολλούς τομείς του πολιτισμού μας. Ο αξέχαστος φίλος, που τόσα πρόσφερε στον λαϊκό μας πολιτισμό, Κίτσος Μακρής (1917 – 1988) στο άρθρο του «Οι φιγούρες του Καραγκιόζη και η Παράδοση» («Το Βήμα», 12 Φεβρουαρίου 1978, τώρα στο βιβλίο του «Βήματα», Κέδρος, 1979) ξεκινώντας το κείμενό του γράφει:
«Το φαινόμενο Καραγκιόζης είναι πολυσύνθετο: κείμενο, μουσική, ανθρώπινοι χαρακτήρες, προφορά, κοινωνική και γεωγραφική προέλευση των ηρώων, κίνηση, φιγούρες. Καθεμιά από τις συνιστώσες αυτές επιδέχεται ξεχωριστό πλησίασμα, που είναι χρήσιμο αρκεί η ειδική αυτή προσέγγιση να μην αγνοεί τις άλλες πλευρές του φαινομένου. Αυτό παραμένει ενιαίο και το φως που πέφτει σ’ ένα από τα στοιχεία που το απαρτίζουν αντανακλάται και στα άλλα».
Ο Κ. Μακρής δεν αναφέρεται στις αφίσες / ρεκλάμες των παραστάσεων του Καραγκιόζη που «Η σχέση τους με τη λαϊκή ζωγραφική είναι αυτονόητη», αλλά μιλά για τις φιγούρες: «Οι ήρωες και τα συμπληρωματικά στοιχεία της παράστασης έχουν άμεση σχέση με τις δημιουργίες της λαϊκής μας εικαστικής παράδοσης». Στο άρθρο του ο συγγραφέας αναφέρει συγκεκριμένα παραδείγματα που αποδεικνύουν τη στενή σχέση που έχουν οι φιγούρες των ηρώων του Καραγκιόζη με τη λαϊκή εικαστική παράδοση.
Θα επιχειρήσουμε στο άρθρο μας αυτό να φωτίσουμε πολύ συνοπτικά το ζωγραφικό μέρος του καραγκιόζη.
Η λαογραφία ασχολείται με όλες τις πλευρές λαϊκής τέχνης. Ο Δημήτρης Σταμέλος σημειώνει:
«Εντυπωσιακά είναι και τα ζωγραφικά έργα των παλιών καραγκιοζοπαιχτών (φιγούρες, σκηνικά, προγράμματα παραστάσεων, αφίσες κλπ). Όλοι οι καραγκιοζοπαίχτες δεν ήταν και σχεδιαστές, ούτε και ζωγράφοι. Μα όσοι καταπιάνονταν με την τέχνη αυτή μας έδωσαν έργα που αποπνέουν μια καλλιτεχνική γνησιότητα, έναν αέρα λεβεντιάς και ελληνικού ήθους, όπου απλώνεται η μελωδική φωνή της Ρωμιοσύνης» (Δημήτρης Σταμέλος, «Νεοελληνική λαϊκή τέχνη», εκδ. Gutenberg, 3η έκδοση, 1993, σελ. 149 – 150).
Αλλά και ο λογοτέχνης Γιώργος Ιωάννου, που ιδιαίτερα ασχολήθηκε με το θέατρο σκιών προσθέτει ότι πολύ σημαντική είναι η στιγμή που άρχισαν να εκδίδονται λαϊκά φυλλάδια:
«Τα έργα του καραγκιόζη, ‘τα λόγια’ δηλαδή, άρχισαν να τυπώνονται σε φυλλάδια το 1921 […] Μαζί με τα φυλλάδια αναπτύχθηκε μια πολύ ενδιαφέρουσα εικονογραφία σκηνών του καραγκιόζη κι ακόμα έχουν βγει πάρα πολλές φιγούρες της παράστασης κατάλληλες για χρησιμοποίηση μετά από μικρή επεξεργασία. Ο καραγκιόζης σαν αληθινό θέατρο φιλοδόξησε να γίνει καθρέφτης της νεοελληνικής πραγματικότητας» (Γιώργος Ιωάννου, Το θέατρο σκιών, 1977, στο βιβλίο «Εφήβων και μη», Κέδρος, 3η έκδοση, 1983, σελ. 315 – 320). Ο ίδιος σε άλλο άρθρο του αναφέρεται στις δύο πλευρές του καραγκιόζη (πλούσιοι – φτωχοί) που επηρεάζουν εικαστικά τις φιγούρες:
«Η αμφίεσή τους πλούσια και δεσποτική και αυτό δίνει αφορμή για υπέροχες σκαλιστές φιγούρες» (για τους πασάδες και τους βεζυράδες) «ο καραγκιόζης θέλει να τονίζει συνεχώς την κοινωνική ανισότητα και αδικία που υπάρχει στον κόσμο» (Γιώργος Ιωάννου, Το ελληνικό θέατρο σκιών, στο περιοδικό «Τα μιμικά, τ. 2/1984, σελ. 116 – 125).
O πολύπλευρος και αγνοημένος Τζούλιο Καΐμης (1897 – 1982) γράφει πολλά και σημαντικά στο πρωτοποριακό του βιβλίο «Καραγκιόζης ή Η αρχαία κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου σκιών» που κυκλοφόρησε το 1935 στην Αθήνα στα γαλλικά, ενώ τώρα το έχουμε στις εκδόσεις Γαβριηλίδη σε μετάφραση Κώστα Μέκκα – Τάκη Μηλιά, με σαράντα ξυλογραφίες του Klaus Vrieslander, σελ. 174. Ο ελληνόφωνος Εβραίος από την Κέρκυρα αφιέρωσε τη ζωή του στην έρευνα για τον καραγκιόζη, μιλώντας με καραγκιοζοπαίχτες και παρακολουθώντας το θέατρο σκιών. Ειδικά για τις φιγούρες (στο κεφάλαιο ΧΙ, Οι φιγούρες – Η ζωγραφική, σελ. 82 κε.) περιγράφει τις κατηγορίες, τα κουστούμια, τις κινήσεις. Επίσης αναφέρεται στις διαφημιστικές αφίσες των παραστάσεων. Να λάβουμε υπόψη ότι ο συγγραφέας είναι και ζωγράφος. Σημειώνει: «Οι φιγούρες είναι ζωγραφισμένες από τα πλάγια, έχοντας μια αρχαϊκή μορφή και μερικές φορές παρουσιάζουν αναλογίες με τις αιγυπτιακές μορφές, με απλά χρώματα, μεταλλικά και χωρίς την αντίθεση φωτεινού – σκοτεινού».
Στο κεφάλαιο ΧΧΙ, Η πλαστικότητα στη ζωγραφική του θεάτρου του Καραγκιόζη (από τον Κ. V.), σελ. 150 κε. γίνεται αναφορά στις αφίσες, όπου σημειώνεται η εξέλιξη της λαϊκής ζωγραφικής στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση. «Όλη η ψυχή και η ζωή του λαού, που δημιουργούσε μία νέα περίοδο μύθων και θρύλων, εκφράστηκε μέσα απ’ αυτούς τους πίνακες. Τους συναντάμε παντού, στο βάθος των ταβερνών, των μικρών καταστημάτων, τόσο στις πόλεις όσο και στα χωριά. Μερικά απ’ αυτά τα έργα είναι συχνά μια θαυμάσια σύλληψη. Αλλά χάρη στο θέατρο του Καραγκιόζη, που ιδιοποιήθηκε αυτά τα θέματα, δημιουργήθηκε ένα είδος παράδοσης, μέσα από αφίσες και εικόνες».
Ο Ηλίας Πετρόπουλος στο περίφημο βιβλίο του «Υπόκοσμος και Καραγκιόζης», εκδ. Γράμματα, 1978, αναφέρεται με ιδιαίτερο θαυμασμό στον Τζούλιο Καΐμη, σημειώνοντας ότι έγραψε «τα πιο ενδιαφέροντα και όμορφα βιβλία για το ελληνικό θέατρο σκιών» (σελ. 68). Να προσθέσουμε, βέβαια, ότι και ο Πετρόπουλος, επιχειρώντας να διερευνήσει τους μάγκες και κυρίως τον Σταύρακα μέσα στον καραγκιόζη, παρουσιάζει ενδιαφέροντα στοιχεία για τις φιγούρες, το μέγεθος και τη μορφή τους που περιγράφουν εικαστικά τη νεοελληνική πραγματικότητα. Ένα ιδιαίτερο σημείο είναι η γλώσσα των κουτσαβάκηδων η οποία αποτυπώνεται στα έργα, αλλά και η σχέση με τη δημοτική ποίηση.
Παραπέμπω στο τεύχος 10 του περιοδικού «Θέατρο» (Ιούλιος – Αύγουστος 1963) που καθ’ ολοκληρίαν είναι αφιερωμένο στον Καραγκιόζη. Περιέχει κείμενα και έργα των Καραγκιοζοπαιχτών και άρθρα λογοτεχνών και ενός τούρκου και ενός γάλλου που το 1850 παρακολούθησε παράσταση καραγκιόζη στην Κωνσταντινούπολη. Αξίζει τον κόπο να μελετήσει ο ενδιαφερόμενος / η ενδιαφερόμενη τις 81 μεγάλες σελίδες του τεύχους.
Κλείνουμε τον περίπατό μας αυτό, να σημειώσουμε ότι το ελληνικό θέατρο σκιών, αυτό που στην καθομιλουμένη αποκαλούμε «Καραγκιόζης» λόγω του πρωταγωνιστή του, πέρασε από διάφορες φάσεις, αποδοχής ή απόρριψης. Στις μέρες μας συνήθως θεωρείται παιδικό θέαμα, χωρίς να είναι αυτό απόλυτο. Οι γονείς και οι παππούδες και γιαγιάδες το παρακολουθούν συνοδεύοντας παιδιά. Πρόσφατα, σε μία παράσταση στη Χίο είδα πολλούς ενήλικες, πιο πολλούς από τα παιδιά. Το ενδιαφέρον ήταν ότι και οι μεγάλοι – σαν παιδιά κι αυτοί – συμμετείχαν στο έργο.
Παρακολουθώντας επίσης παλιότερες τηλεοπτικές παραστάσεις, δεν κρύβω ότι πολλές φαίνονται πρόχειρες ή κακογυρισμένες. Όλα αυτά δεν βοηθούν στη διατήρηση της παρακαταθήκης που φωλιάζει μέσα στο νεοελληνικό θέατρο σκιών. Γιατί; μερικές απαντήσεις:
«Ο Καραγκιόζης στάθηκε η αντιπροσωπευτική τέχνη της νεότερης ιστορίας μας», Βασίλης Ρώτας
«Το θέατρο του Καραγκιόζη είναι ένας αντρωμένος οργανισμός», Ελένη Βακαλό
«Από τις αφίσες τους μπορούμε να διαπιστώσουμε πως όταν γύρευαν τον προσφορότερο τρόπο έκφρασης, οδηγήθηκαν από το ένστικτό τους στην παράδοση», Αλέξανδρος Ξύδης
«Το Θέατρο των Σκιών μάς ήρθε από τα βάθη της Ανατολής, ίσως από την Κίνα, μέσω των Τούρκων, και ρίζωσε στον τόπο μας τόσο βαθιά ώστε έγινε ένα από τα γνησιότερα και κυριότερα εκφραστικά μέσα της λαϊκής καλλιτεχνικής μας παράδοσης»¨, Γιώργος Θεοτοκάς.
Αυτά απαντούν στα κείμενά τους στο «Θέατρο» του 1963.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
