Τις γνώσεις μας για το λαϊκό πολιτισμό εμπλουτίζει η Γαρυφαλλιά Γ. Θεοδωρίδου, Δρ Λαογραφίας ΔΠΘ
Και αυτή την Τετάρτη 5 Δεκεμβρίου, στις 8 μμ, στο Λαογραφικό Μουσείο Ξάνθης και στη δράση «δύο-τρία πράγματα που ξέρω για το λαϊκό πολιτισμό» η Γαρυφαλλιά Γ. Θεοδωρίδου, Δρ Λαογραφίας ΔΠΘ, μας παρουσιάζει στοιχεία, έθιμα και ιστορίες του λαϊκού πολιτισμού. Αυτή τη φορά η εκδήλωση έχει θέμα: «Τα “Νικολοβάρβαρα” και τα άλλα λαογραφικά χειμερινά έθιμα». Είσοδος ελεύθερη
Αγιά Βαρβάρα βαρβαρώνει/ Άγιος Σάββας σαβανώνει /Άγιος Νικόλας παραχώνει
Στον λαϊκό πολιτισμό της «ιστορικής» αγροτοκτηνοτροφικής, αλλά και της αστικής Θράκης, οι φυσικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν από τα μέσα του Νοεμβρίου και καθ’ όλον τον Δεκέμβριο (το κρύο, η έλλειψη φωτός, το τέλος της σποράς), δεν μπορούσαν παρά να επιδράσουν στη λαϊκή και εθιμική λατρευτική παράδοση, που θεσπίζεται βάσει του γνωστού και συχνού σχήματος της παρετυμολογίας (παρετυμολογική σύνδεση του ονόματος του αγίου προς κάποια ενέργεια ή ιδιότητα, σύμφωνα με τους λαογράφους), το οποίο καθορίζει την επιλογή των αγίων, τον τρόπο με τον οποίον οι λαϊκοί τούς τιμούν και τις σχετικές τελετουργίες. Κατά τον λαογράφο Ν. Γ. Πολίτη, οι τρεις συνεχείς γιορτές της πρώτης εβδομάδας του Δεκεμβρίου (4-6 του μηνός) καλούνται περιληπτικώς «Νικολοβάρβαρα» και θεωρούνται ως οι ημέρες από τις οποίες αρχίζει να γίνεται δριμύς ο χειμώνας. Επικεντρώνουμε:
-στον λαϊκό λόγο εν σχέσει με τις δυναμικές και εξόχως αγαπητές στον λαό αγιακές μορφές που αυτός επιλέγει προς αρωγήν του έναντι του δυσχερούς χειμώνα, της παγωνιάς και του χιονιού στην αγιολατρεία της ευρύτερης περιόδου, η οποία εκτείνεται γύρω από τα «Νικολοβάρβαρα» (π.χ. του αγίου Ανδρέα στις 30 Νοεμβρίου, οπότε «αντριεύει» το κρύο, του αγίου Σάββα στις 5 Δεκεμβρίου, ο οποίος «σαβανώνει», καθώς την ημέρα της γιορτής του συνήθως η γη καλύπτεται από χιόνι), της θαλασσοταραχής (π.χ. του αγίου Νικολάου στις 6 Δεκεμβρίου με πλείστες αφηγήσεις σωτηρίας των ταξιδιωτών), των δύσκολων τοκετών (π.χ. του αγίου Ελευθερίου στις 15 Δεκεμβρίου που «ελευθερώνει») και των επιδημικών εξανθηματικών ασθενειών (π.χ. της αγίας Βαρβάρας στις 4 Δεκεμβρίου που «βαρβαρώνει», του αγίου Σπυρίδωνος στις 12 Δεκεμβρίου, οπότε «η μέρα μεγαλώνει σπυρί, σπυρί»), των ασθενειών των ζώων (π.χ. του αγίου Μοδέστου στις 16 Δεκεμβρίου που αγιογραφείται εν μέσω πληθώρας ζώων), και των λοιπών ειδικών συνθηκών εξαιρετικού κινδύνου π.χ. επίσης της αγίας Βαρβάρας έναντι του αστραπόβροντου, της πυρκαγιάς, του πολεμικού βομβαρδισμού, της καταπλάκωσης ορυχείων κλπ.
-στον τρόπο που ο λαός τιμά τους παραπάνω αγίους και στις σχετικές εθιμικές τελετουργίες: ειδικότερα στη χρήση των λευκών αναίμακτων τροφών (σιταριού, καλαμποκιού και άλλων καρπών) ως εδεσμάτων προς διανομή (πολυσποριών) και προς εξευμενισμό των αγίων της περιόδου με βάση τον συμβολικό συσχετισμό της φυσικής πορείας των καλλιεργειών με τη μοίρα της ανθρώπινης ζωής• οι καρποί διανέμονται στη χαρούμενη εκδοχή τους ως ζωηφόρες πανσπερμίες, συμμετρικά και αντίστροφα προς τα νεκρώσιμα κόλλυβα των Ψυχοσαββάτων: π.χ. τα πολυσπόρια των Εισοδίων της Θεοτόκου, του αγίου Ανδρέα, της πανηγυρικής «βαρβάρας», των μελίπηκτων του αγίου Σάββα, της τελετουργικής – πανηγυρικής ρίψης κολλύβων στη θάλασσα την ημέρα του αγίου Νικολάου, των σπυριών/κουκιών του αγίου Σπυρίδωνος, των κολλύβων του αγίου Μοδέστου που προσεφέροντο στα ζώα κλπ. Οι γιορτές αυτών των αγίων στο παρελθόν θεωρούνταν ως σημαντικό ορόσημο και ετελούντο ως τελετουργική προσπάθεια προς αποτροπή των λοιμωδών και θανατηφόρων ασθενειών. Την εποχή που το υγιές σιτάρι «κοιμάται» στην αγκαλιά της γης, η λαϊκή ομοιοπαθητική αναλογική σκέψη το συνδέει με τα σπυριά των ασθενειών, τα οποία ταλαιπωρούσαν τον παραδοσιακό άνθρωπο και συχνά επέφεραν ζημιογόνα αποτελέσματα (παραμορφώσεις, θάνατο)• ο άνθρωπος καθώς έβλεπε ότι το σιτάρι που έσπειρε μεγαλώνει και τον θρέφει, επιζητεί διά της ιδίας αυτής ύλης να εξευμενίσει τα «αποτρόπαια σπυριά» της ασθενείας, να τα εξορκίσει, να τα θεραπεύσει γλυκά, να επιφέρει διά του ομοίου μέσου τη νίκη της ζωής και της χαράς.
Στο μάθημα μελετούμε τις παραπάνω συνδέσεις στη λαϊκή λατρεία• ειδικότερα επικεντρώνουμε π.χ. στη θρακική και ξανθιωτική εορτή της αγίας Βαρβάρας και στο ομώνυμο παρασκεύασμά της, ένα από τα ελάχιστα έθιμα που δεν αναβίωσαν διότι δεν σταμάτησε ποτέ. Αντιθέτως, τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται η άνθισή του. Τα υλικά του εδέσματος, οι τρόποι παρασκευής του, η διανομή και κατανάλωσή του, προπάντων η συμβολική χρήση του παραπέμπουν στη σύνδεση με την τοπική αγιολατρεία, τον ηχητικό λόγο (βαρβαρώνει = δυναμώνει), την προσωποποίηση της αγίας και τις αφηγήσεις περί αυτής στην παλιά πόλη της Ξάνθης και στην ύπαιθρό της, τη λαϊκή πίστη για τη νεαρή όμορφη κοπέλα που κατά μία παράδοση εδέχθη «εθελοντική βλογιοπάθηση», ότι θεράπευε τις ασθένειες σε μια εποχή ανύπαρκτης ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και αντισηψίας• ωστόσο το λαϊκό έθιμό της συνοδευόμενο παλαιότερα και από άλλα μελήπικτα και γλυκά ομοιοπαθητικά εδέσματα π.χ. κόκκινη ζάχαρη, μελόπιτες, μελόγαλα κλπ., τηρείται απαρέγκλιτα έως σήμερα υπέρ της υγείας των μικρών παιδιών.
