Μεταλλάξεις της Λαογραφίας εξαιτίας της αστικοποίησης και του εκσυγχρονισμού της υπαίθρου
Το τρίτο κείμενο της στήλης για την Λαογραφία και την Εθνολογία
Μετά το Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, τα νέα ευρωπαϊκά και διεθνή κοινωνικο-πολιτικά και οικονομικά δεδομένα φέρνουν την επιστήμη της Λαογραφίας αντιμέτωπη με τα αδιέξοδα που γεννούν οι πρότερες επιλογές της. Από τη μια, η υπέρ-ιστορική έννοια του λαού του αγροτικού χώρου που μόνο αυτός παράγει παραδοσιακό πολιτισμό και αποκρύπτει τις όποιες παραδόσεις του ίδιου πολιτισμού των υποπολιτισμικών ομάδων των αστικών κέντρων. Από την άλλη, η συνειδησιακή κρίση μεγάλου τμήματος γερμανών λαογράφων, με πρώτο τον Maus να χαρακτηρίζει τη Λαογραφία θεμελιώδη επιστήμη και να ασκεί κριτική εξαιτίας της απόληξης της εθνοκεντρικής ρομαντικής λαογραφικής επιστήμης στο δόγμα της άριας φυλής και του ναζισμού. Χαρακτηριστικό της εποχής είναι ότι μοιάζει να κινδυνεύει ακόμη και η ίδια η ύπαρξη της Λαογραφίας, εφόσον φαίνεται να μην έχει πια υλικό έρευνας, καθώς ο βιομηχανικός και κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής αλλάζει το αντικείμενο του ενδιαφέροντός της -τον φορέα δηλαδή της συλλογικής μνήμης του παρελθόντος- από αγροτικό σε αστικό λαό, εφόσον η πλειονότητά του μετατρέπεται σε εργατικό δυναμικό των άστεων. Παρότι προπολεμικά αποτελεί μία στρατευμένη επιστήμη υποβάλλοντας την εντύπωση της ενότητας του λαού, στην ελληνική περίπτωση, η Λαογραφία μεταπολεμικά εξελίσσεται και ανανεώνεται.
Εκσυγχρονισμός της υπαίθρου και αστικοποίηση
Οι ιστορικές εξελίξεις της δεκαετίας του 1940 έχουν ως αποτέλεσμα την ελληνική εκδοχή του «εκσυγχρονισμού» της υπαίθρου και τη βίαιη εισαγωγή στη Νεωτερικότητα, με την αστικοποίηση, τη μετανάστευση και την πολιτική προσφυγιά. Όλα τα παραπάνω σηματοδοτούν μεταβολές τόσο σε υλικό επίπεδο, όσο και σε νοοτροπίες και προσανατολισμούς. Ο νέος τρόπος ζωής έχει ραγδαίες επιδράσεις στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Η τεχνολογία και οι αλλαγές στις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις προκαλούν πολιτισμικές μεταβολές αφομοιώνοντας τις τοπικές ιδιομορφίες από το σύγχρονο πολιτιστικό πρότυπο και ισοπεδώνοντας τη δομή της μικρής κοινότητας. Ο νέος αυτός λαός, αποκομμένος από το φυσικό και πολιτισμικό του περιβάλλον, κατανέμεται σε «εθνικές ομάδες», τις επαγγελματικές εθνότητες, των οποίων η ύπαρξη ή μη δεν διαταράσσει την ισορροπία και τη νομιμότητα του συστήματος.
Ο τρόπος με τον οποίο ο λαός συμμετέχει στην παραγωγική διαδικασία δεν συνεπάγεται μια ενιαία κοινωνική συνείδηση αλλά δύο διαφορετικές συνειδήσεις: εκείνης που κυριαρχείται και εκείνης που κυριαρχεί, αλλά και δύο διαφορετικούς πολιτισμούς που φέρουν ο καθένας τη δική του κοσμοαντίληψη. Έτσι, επιβάλλεται η αντινομία του καπιταλιστικού συστήματος, όπου η ισότητα συνυπάρχει με την ανισότητα. Στόχος είναι, ο νέος λαογραφικός λαός να ενταχθεί με εξομαλυντικό τρόπο στην ετερόκλιτη κοινωνική πραγματικότητα των ανισοτήτων της εργασίας. Επομένως, η Λαογραφία εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες της ιεραρχίας του κρατικού συστήματος και λειτουργεί ώστε να δημιουργηθεί μια καινούργια εκδοχή της ενιαίας κοινωνικής και εθνικής συνείδησης, όπως απηχείται στον «κατασκευασμένο» από την εξουσία αστικό λαϊκό πολιτισμό, της καταναλωτικής ομογενοποίησης.
Ο νέος λαός της Λαογραφίας
Ο λαός της Λαογραφίας που μετατοπίζεται πλέον ως εργατικό δυναμικό στα αστικά κέντρα και αποκομμένος από το φυσικό του περιβάλλον, το πολιτισμικό του σύστημα και την ιστορική του μνήμη, κατανέμεται σε νέα υποσύνολα. Αυτά αποτελούν τις ομάδες τις οποίες το κράτος αναλαμβάνει στο εξής να κοινωνικοποιήσει, διαμορφώνοντας μια ενιαία κοινωνική και εθνική συνείδηση. Ο νέο-ανακαλυφθείς αυτός αστικός λαός εκδύεται του φτωχού και κοινού λαϊκού πολιτισμού, εφόσον πλέον διαθέτει ως λαό του οποιαδήποτε ομάδα ανθρώπων που έχει ένα τουλάχιστον κοινό παράγοντα. Αυτό το εφεύρημα επιτρέπει στις κοινωνικές ομάδες να ανασυντάσσονται ανάλογα με τις ανάγκες του καπιταλιστικού συστήματος, συντηρώντας την αρμονική συνύπαρξη μεταξύ θεωρητικής ισότητας και πρακτικής ανισότητας. Συνεπώς, η επιστήμη της Λαογραφίας αποκτά νέα υπόσταση, εξαρτώμενη ολοκληρωτικά από την εσαεί διατήρηση αυτής της εσωτερικής αδυναμίας του συστήματος.
Όπως λέει η Ντάτση, από τη μια είναι ο πολιτισμός (της εργατιάς) που χαρακτηρίζεται λαϊκός, παραδοσιακός, προφορικός ή κατώτερος, που εκφράζεται κυρίως με τον προφορικό λόγο, κι από την άλλη ο ανώτερος πνευματικός πολιτισμός των ανθρώπων της φιλοσοφίας, των επιστημών, των γραμμάτων και των τεχνών που διατυπώνεται με το γραπτό λόγο. Ο πρώτος είναι ο πληθυσμός της αριθμητικής πλειονότητας που όμως λειτουργεί ως κοινωνική μειονότητα και ο δεύτερος είναι ο πολιτισμός ο οποίος θα οργανώσει το έθνος-κράτος, θα εξασφαλίσει την εσωτερική συνοχή του και θα αναζητήσει τα στοιχεία που ενώνουν τα κοινωνικά στρώματα -παρά τις αντιθέσεις της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο λαϊκός πολιτισμός όμως ήταν η κατεξοχήν πολιτισμική αξία η οποία θα μπορούσε να επαναπροσδιορίσει το παρόν. Αξίες όπως τα δημοτικά τραγούδια, τα παραμύθια, η λαϊκή τέχνη, οι μύθοι και οι θρύλοι αναπλάθουν τον ιστορικό χρόνο με εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ότι η προσωπική τέχνη και ενισχύουν τη χρονική διάσταση του παρελθόντος η οποία βρίσκεται στην καρδιά της έννοιας λαός.
Επιπλέον, διευρύνεται ο λαογραφικός ορίζοντας, γι’ αυτό η Λαογραφία μεταπολεμικά, απαλλαγμένη από εθνικά ζητήματα και διλήμματα, αρχίζει να μελετά όχι μόνο τις επιβιώσεις των αγροτικών εθίμων, αλλά κυρίως τα νέα ήθη κι έθιμα στα εργοστάσια, στις παρέες και τα σχολεία, στους αστικούς μύθους και σε κάθε σύγχρονη εκδήλωση που πηγάζει από το λαό, άσχετα με την παραδοσιακή μορφή της. Η Λαογραφία, δίχως να κόψει τον ομφάλιο λώρο με την εθνική προπαγάνδα και το επίσημο κράτος, ακολουθεί την ανάγκη των αλλαγών και των εθνικών αναπροσαρμογών.
Της Αναστασίας Χατζοπούλου*
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ
