Μία συνέντευξη με τον πολιτικό συγγραφέα Yavor Tarinski για τα ενωμένα Βαλκάνια, τις Κομμούνες της ιστορίας και τη δυνατότητα της άμεσης δημοκρατίας σήμερα
Με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου «Βαλκανική Ομοσπονδία και Κομμούνες» του Yavor Tarinski, των εκδόσεων Αυτολεξεί, που πραγματοποιήθηκε χθες το απόγευμα στον χώρο του Xanadu, συζητάμε με τον συγγραφέα για μια λησμονημένη αλλά ζωντανή ιστορική κληρονομιά: τις απόπειρες για διεθνιστική συνεργασία, αυτοδιαχείριση και άμεση δημοκρατία στα Βαλκάνια.
Ο κ. Tarinski, μέλος του TRISE και πολιτικός συγγραφέας με έντονη δράση στα ελευθεριακά κινήματα, αντλεί από παραδείγματα όπως η Κομμούνα της Στράντζας, για να αναδείξει τις επαναστατικές ιδέες που γεννήθηκαν στην περιοχή. Στο έργο του, όπως και στο πνεύμα του David Graeber, η ιστορία γίνεται εργαλείο φαντασίας: Μιλήσαμε μαζί του για τις ρίζες του οράματος των ενωμένων Βαλκανίων, τις αποσιωπημένες επαναστατικές παρακαταθήκες της περιοχής, την άμεση δημοκρατία, την αυτονομία και την πρόκληση του να ξανασυστηθούμε ως πολίτες – όχι ως θεατές, αλλά ως δρώντα υποκείμενα.
Ποια ανάγκη σας δημιουργήθηκε ώστε να ασχοληθείτε με το συγκεκριμένο θέμα;
Η ενασχόλησή μου με το όραμα για ενωμένα Βαλκάνια γεννήθηκε από μια βαθιά προσωπική ανάγκη: να μπορέσουμε να δούμε την ευρύτερη περιοχή μας απαλλαγμένοι από τα παραμορφωτικά φίλτρα του εθνικισμού και του πατριωτισμού. Να ξανασκεφτούμε τα Βαλκάνια όχι ως πεδίο ανταγωνισμών και συγκρούσεων, αλλά ως χώρο αλληλεγγύης και δημοκρατικής συνύπαρξης των λαών.
Από εκεί ξεκίνησε η αναζήτησή μου. Άρχισα να συλλέγω ιστορίες, γεγονότα, μαρτυρίες ανθρώπων και εμπειρίες κινημάτων που, ήδη από τον 19ο αιώνα, προσπάθησαν να οραματιστούν και να χτίσουν μια τέτοια εναλλακτική πραγματικότητα. Με ενδιέφερε όχι μόνο να αναδείξω αυτές τις προσπάθειες, αλλά και να κατανοήσω τους λόγους για τους οποίους τελικά δεν κατάφεραν να επικρατήσουν – παρ’ όλο που, σε αρκετές περιπτώσεις, υπήρχαν οι προϋποθέσεις για κάτι διαφορετικό.
Αυτές οι ιστορίες έχουν αποσιωπηθεί από την κυρίαρχη ιστοριογραφία και, όπως αναφέρεις, υπήρξαν επαναστατικές ιδέες για ομοσπονδία και για αυτοδιαχείριση. Ωστόσο, εκ του αποτελέσματος φαίνεται ότι οι προσπάθειες αυτές δεν ευοδώθηκαν, ενώ οι εθνικιστικές ιδέες εδραιώθηκαν. Για ποιο λόγο δεν κατόρθωσε να επικρατήσει αυτό το εναλλακτικό μοντέλο διαχείρισης;
Οι λόγοι είναι πολλοί και αλληλένδετοι. Ένας καθοριστικός παράγοντας υπήρξε ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής. Καμία από αυτές – ούτε η Τσαρική Αυτοκρατορία, ούτε η Αγγλία, ούτε η Γαλλία – δεν επιθυμούσε μια ενωμένη βαλκανική περιοχή βασισμένη στη συνεργασία των λαών, καθώς κάτι τέτοιο δεν εξυπηρετούσε τα γεωπολιτικά και οικονομικά τους συμφέροντα. Αντιθέτως, έκαναν ό,τι μπορούσαν για να εμποδίσουν μια τέτοια προοπτική.
Παράλληλα, οι ιδέες του εθνικισμού είχαν αρχίσει να διαποτίζουν σε βάθος τις αστικές τάξεις σε κάθε χώρα των Βαλκανίων. Αυτό λειτουργούσε ανασταλτικά για τη συνεργασία ανάμεσα στα απελευθερωτικά κινήματα των διαφορετικών λαών, καθώς κάθε εθνικό κίνημα επιδίωκε την κυριαρχία ή την αποκλειστικότητα και όχι τη συνεργασία. Το αποτέλεσμα ήταν συχνά η σύγκρουση: μια χώρα να στέκεται εμπόδιο στην άλλη, ακόμη και να εμπλέκεται σε πολεμικές συρράξεις.
Αυτό το κλίμα όξυνσης και διαίρεσης δυσκόλεψε εξαιρετικά την υλοποίηση του εναλλακτικού προτάγματος, που βασιζόταν στη δημοκρατική συνύπαρξη και την ισότιμη συνεργασία. Οι προσπάθειες για κομμούνες και ομοσπονδιακά μοντέλα αυτοδιαχείρισης δέχθηκαν επίθεση σε πολλά επίπεδα – ιδεολογικά, πολιτικά και στρατιωτικά. Έτσι, το εθνικιστικό μοντέλο κατόρθωσε τελικά να κυριαρχήσει, όχι απαραίτητα επειδή ήταν το πιο ισχυρό ιδεολογικά, αλλά επειδή υποστηρίχθηκε ενεργά από κρατικά και υπερκρατικά συμφέροντα.
Μιλήσατε για «Ενωμένα Βαλκάνια». Παρ’ όλα αυτά, εδώ και πολλά χρόνια έχουμε οδηγηθεί στην κατεύθυνση των εθνικισμών στα Βαλκάνια. Πώς σχολιάζετε αυτή την εξέλιξη;
Τα εθνικά κράτη, από τη φύση τους, προωθούν μια ομογενοποιητική λογική: ένα έθνος, μία σημαία, μία γλώσσα, μία θρησκεία. Αυτή η λογική έχει φέρει τεράστια δεινά στους λαούς της περιοχής – αιματοχυσία, βίαιες συγκρούσεις, καταπιέσεις. Σε ένα τέτοιο παγκόσμιο και ιστορικό πλαίσιο, ήταν ίσως αναμενόμενο ότι δεν υπήρχε “χώρος” για ένα διαφορετικό μοντέλο διαχείρισης.
Η ιδέα μιας βαλκανικής ομοσπονδίας, όπως περιγράφεται και στο βιβλίο μου, αλλά και όπως την οραματίστηκαν ιστορικά κάποια ριζοσπαστικά κινήματα, υπήρξε βαθιά επαναστατική. Ερχόταν σε ευθεία αντίθεση με τα κυρίαρχα συμφέροντα και τους θεσμούς της εποχής, γεγονός που έφερε αυτές τις προσπάθειες σε μια άνιση μάχη – σχεδόν σαν τον Δαβίδ απέναντι στον Γολιάθ.
Οι άνθρωποι που προώθησαν αυτές τις ιδέες συχνά βρέθηκαν μόνοι τους και πολεμήθηκαν. Κι όμως, κατάφεραν σημαντικά πράγματα, τα οποία άφησαν πίσω τους μια παρακαταθήκη που δεν τη βλέπω ως ήττα. Αντιθέτως, τη βλέπω ως σπόρους που έχουν μείνει στη γη – σπόρους που μπορούν να μας εμπνεύσουν και σήμερα, δείχνοντάς μας ότι είναι εφικτό να σκεφτούμε και να χτίσουμε εναλλακτικές.
Δυστυχώς, ακόμα και σήμερα υποφέρουμε από έναν ιδιότυπο επαρχιωτισμό: κοιτάμε διαρκώς προς τις μεγάλες επαναστάσεις της Δύσης για έμπνευση και συχνά ξεχνάμε να αναζητήσουμε τις δικές μας επαναστατικές στιγμές. Στιγμές που εκτυλίχθηκαν δίπλα μας, με μικρή χρονική απόσταση από τα δυτικά παραδείγματα, και που έχουν να μας διδάξουν εξίσου – αν όχι περισσότερο.
Προσωπικά, δεν θεωρώ την άμεση δημοκρατία ουτοπική. Το πρόβλημα είναι ότι συχνά την προσεγγίζουμε μέσα από το περιορισμένο πλαίσιο του έθνους-κράτους
Ποια ιστορία σας έκανε εντύπωση κατά τη διάρκεια της έρευνας, που δεν γνωρίζατε και την ανακαλύψατε;
Μία από τις ιστορίες που έχει ενδιαφέρον είναι εκείνη της Στράντζας, η οποία αφορά και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.
Το 1903 ξέσπασε η εξέγερση του Ίλιντεν – μια εξέγερση που, ενώ είναι γνωστή στην Ελλάδα, παρουσιάζεται συχνά μέσα από ένα διαστρεβλωμένο πρίσμα. Εδώ την έχουμε μάθει ως «απειλή για την Ελλάδα», όμως στην πραγματικότητα, αν αποτελούσε απειλή, ήταν για όλα τα έθνη-κράτη της περιοχής, όχι για τους ίδιους τους λαούς. Δεν επρόκειτο για μια εθνικιστική ή ιμπεριαλιστική απόπειρα, αλλά για έναν κοινωνικό και απελευθερωτικό αγώνα.
Στο πλαίσιο αυτής της εξέγερσης ξεσηκώθηκε και η ευρύτερη περιοχή της Αδριανούπολης – περιοχή που τότε ανήκε στο ίδιο βιλαέτι με την Ξάνθη. Στην οροσειρά της Στράντζας, στα σημερινά σύνορα Βουλγαρίας και Τουρκίας, δρούσε μια ανταρτική ομάδα υπό τον Mihail Gerdzhikov. Αυτή η ομάδα κατόρθωσε να απελευθερώσει ορισμένες πόλεις και χωριά από τα οθωμανικά στρατεύματα και να δημιουργήσει αυτό που έμεινε γνωστό στην ιστορία ως η Κομμούνα της Στράντζας.
Εκεί επανέφεραν μορφές κοινοκτημοσύνης, κατάργησαν τα χρήματα, συγκρότησαν τοπικά συμβούλια αυτοδιοίκησης και –κάτι ιδιαίτερα εντυπωσιακό– οι ίδιοι οι αντάρτες αρνήθηκαν να αναλάβουν τη διοίκηση. Θεώρησαν πως αυτή η ευθύνη ανήκε στους ντόπιους πληθυσμούς, τους οποίους σεβάστηκαν απόλυτα.
Ένα από τα πρώτα πράγματα που έκαναν ήταν να συντάξουν ένα κείμενο στα ελληνικά, απευθυνόμενοι στους ελληνόφωνους κατοίκους. Στο κείμενο αυτό ξεκαθάριζαν ότι δεν είχαν σκοπό να εγκαθιδρύσουν κάποιο βουλγαρικό καθεστώς, αλλά ότι αγωνίζονταν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία και την ισότητα όλων των λαών. Ο αγώνας τους δεν είχε εθνικό, αλλά βαθιά ανθρωπιστικό και κοινωνικό χαρακτήρα.
Αναμενόμενα, αυτή η ριζοσπαστική δράση καταπολεμήθηκε σφοδρά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Μέσα σε λιγότερο από έναν μήνα, το εγχείρημα καταστράφηκε. Ωστόσο, έμεινε στην ιστορία ως μια αυθεντική προσπάθεια από τα κάτω – ένα παράδειγμα λαϊκής αυτοοργάνωσης και σεβασμού προς όλους τους τοπικούς πληθυσμούς, ανεξαρτήτως εθνότητας.
Το οργανωτικό μοντέλο που προτείνετε προβλέπει αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες. Πώς βλέπετε την άμεση δημοκρατία στο σήμερα; Μπορεί να εφαρμοστεί ή είναι απλώς μια ουτοπία;
Στην εισαγωγή του βιβλίου αναφέρω κάποια παραδείγματα που μας φέρνουν πιο κοντά στο σήμερα και δείχνουν ότι η άμεση δημοκρατία δεν είναι απλώς ένα θεωρητικό ιδανικό. Υπάρχουν κινήματα ανά τον κόσμο, όπως οι Ζαπατίστας στο Μεξικό ή οι Κούρδοι στη Ροζάβα, που προσπαθούν να εφαρμόσουν τέτοιες διαδικασίες σήμερα, υπό πολύ δύσκολες συνθήκες.
Προσωπικά, δεν θεωρώ την άμεση δημοκρατία ουτοπική. Το πρόβλημα είναι ότι συχνά την προσεγγίζουμε μέσα από το περιορισμένο πλαίσιο του έθνους-κράτους. Κι εκεί ακριβώς δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι είναι ανέφικτη. Αν, όμως, καταφέρουμε να απεγκλωβιστούμε από αυτό το πλαίσιο, μπορούμε να δούμε πιο καθαρά τις δυνατότητες που υπάρχουν.
Η άμεση δημοκρατία, κατά τη γνώμη μου, σημαίνει να σπάσουμε τα κεντρικά σημεία εξουσίας – όπως τα εθνικά κοινοβούλια – και να φέρουμε τη λήψη αποφάσεων πιο κοντά στους πολίτες. Να μετακινηθεί το κέντρο βάρους της πολιτικής ζωής από το κεντρικό κράτος στις γειτονιές, στις κοινότητες και τους δήμους. Να μπορούν οι άνθρωποι να συγκεντρώνονται σε έναν κοινό τόπο και να αποφασίζουν συλλογικά για τα ζητήματα που τους αφορούν – από τα κάτω προς τα πάνω.
Δεν μιλάμε για ένα μαγικό μοντέλο που θα επιβληθεί από τη μία μέρα στην άλλη, αλλά για μια σταδιακή διαδικασία ενδυνάμωσης των τοπικών κοινωνιών και συλλογικών μορφών οργάνωσης. Και αυτή η διαδικασία, ήδη σε αρκετά σημεία του κόσμου, βρίσκεται σε εξέλιξη.
Η «αυτονομία», κατά τον Καστοριάδη, ορίστηκε ως η δυνατότητα του κοινωνικού υποκειμένου να αυτοκαθορίζεται συνειδητά. Πόσο εφικτός είναι αυτός ο αυτοκαθορισμός σε μια κοινωνία όπου οι ταυτότητες επιβάλλονται συχνά χωρίς ατομική επιλογή;
Πράγματι, αυτός ο αυτοκαθορισμός είναι πολύ δύσκολος μέσα σε κοινωνίες όπου οι ταυτότητες – εθνικές, έμφυλες, θρησκευτικές – προβάλλονται και συχνά επιβάλλονται χωρίς τη συνειδητή συμμετοχή των ίδιων των ανθρώπων. Ζούμε σε ένα περιβάλλον που αναπαράγει έτοιμες σημασίες και πρότυπα, από πολύ νωρίς, χωρίς να αφήνει ιδιαίτερα περιθώρια για επερώτηση ή αμφισβήτηση.
Γι’ αυτό, το στοίχημα της αυτονομίας περνά μέσα από ένα άλλο μεγάλο ζητούμενο: την παιδεία – όχι με τη στενή έννοια της τυπικής εκπαίδευσης, αλλά ως μια συνολική καλλιέργεια της ικανότητας του ανθρώπου να σκέφτεται και να πράττει συνειδητά μέσα στον δημόσιο χώρο. Μια παιδεία που να ενισχύει τη συλλογική συμμετοχή, τη δημοκρατική διαβούλευση και τη δημιουργική φαντασία.
Αυτό, όμως, δεν γίνεται από μόνο του, ούτε από τα πάνω. Είναι μια μακροχρόνια διαδικασία που πρέπει να αναλάβουν κοινωνικά κινήματα, συλλογικότητες και κοινότητες. Να δημιουργούν ζωντανούς δημόσιους χώρους – φυσικούς και νοηματικούς – όπου να καλλιεργείται αυτή η παιδεία και η συνείδηση του συλλογικού και του κοινού. Δεν νομίζω ότι υπάρχει κάποιος άλλος τρόπος. Αν θέλουμε αυτονομία, θα πρέπει να τη χτίσουμε ενεργά.
Ποια θεωρείτε πως είναι η μεγαλύτερη πρόκληση στην προσπάθεια να επαναπροσδιοριστεί ο ρόλος του πολίτη στην εποχή μας;
Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι να ξεπεράσουμε τη σημερινή, αποδυναμωμένη εκδοχή του πολίτη – αυτό που, κατά τη γνώμη μου, αποτελεί μια «καρικατούρα» του πραγματικού νοήματος της έννοιας. Σήμερα, ο πολίτης θεωρείται απλώς κάποιος που έχει τα απαραίτητα χαρτιά για να διαμένει νόμιμα σε έναν τόπο ή που καλείται να συμμετάσχει στην πολιτική ζωή μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια μέσω της ψήφου του.
Όμως ο πραγματικός πολίτης είναι κάτι πολύ περισσότερο: είναι παθιασμένος με τα κοινά, με τα ζητήματα της πόλης του, της κοινότητάς του. Είναι εκείνος που αναλαμβάνει την ευθύνη για ό,τι συμβαίνει γύρω του, που δεν περιμένει “άνωθεν” λύσεις, αλλά συνδιαμορφώνει ενεργά τις αποφάσεις.
Η μεγαλύτερη πρόκληση, λοιπόν, είναι να αποκατασταθεί η έννοια του πολίτη ως ενεργού και συμμετοχικού υποκειμένου. Αυτό απαιτεί να σπάσουμε τα τείχη που χωρίζουν την καθημερινή ζωή από τους χώρους λήψης αποφάσεων. Να επανασυνδέσουμε την πολιτική με την καθημερινότητα. Η πολιτική δεν μπορεί να είναι κάτι μακρινό, τεχνοκρατικό ή ελιτίστικο – πρέπει να ξαναγίνει υπόθεση όλων μας.
