Γράφει ο Ν. Θ. Κόκκας, εκπαιδευτικός
Στις 11 Σεπτεμβρίου 2024 το πρωί έφυγε από τη ζωή ο δάσκαλος και συγγραφέας Πέτρος Θεοχαρίδης σε ηλικία 90 ετών. Το έργο του Πέτρου Θεοχαρίδη αποτελεί σταθμό για τις γλωσσικές και λαογραφικές έρευνες στη Θράκη και ιδιαίτερα για την καταγραφή της πολιτιστικής κληρονομιάς των Πομάκων. Όλο και περισσότεροι Πομάκοι συνειδητοποιούν το πόσα πολλά οφείλουν στον άνθρωπο που αφιέρωσε τη ζωή του στην ανάδειξη της πομακικής γλώσσας, ιστορίας και παράδοσης.
Γεννημένος στα Άθυρα Πέλλας το 1934, βρέθηκε να υπηρετεί ως δάσκαλος στα μουσουλμανικά σχολεία της Ξάνθης τη δεκαετία του 1960. Υπηρετώντας για πολλά χρόνια στο Μουσουλμανικό Ιεροσπουδαστήριο στον Εχίνο είχε την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά την αυθεντικότητα των κατοίκων της ορεινής Ξάνθης, των Πομάκων. Αγάπησε τους Πομάκους και αφιέρωσε πολλές δεκαετίες στη μελέτη της γλώσσας και της παράδοσής τους. Ανέδειξε επίσης την ιστορία και τη λαογραφία της Μακεδονίας αφιερώνοντας ένα μεγάλο τμήμα του έργου του στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Άθυρα.
Τα βιβλία του Πέτρου Θεοχαρίδη
Το βιβλίο του Π. Θεοχαρίδη «Πομάκοι. Οι Μουσουλμάνοι της Ροδόπης» (1995) αποτελεί ίσως τη σημαντικότερη συνεισφορά στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού των Πομάκων της Θράκης. Η εξαιρετική αυτή έκδοση του Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης (ΠΑΚΕΘΡΑ). Στο βιβλίο παρουσιάζεται αναλυτικά η γεωγραφική περιοχή της οροσειράς της Ροδόπης όπου ζουν οι Πομάκοι ανά νομό. Στο νομό Ξάνθης παρουσιάζονται οκτώ κοινότητες (Εχίνου, Μύκης, Σατρών, Κοτύλης, Ωραίου, Θερμών, Κιμμερίων, Σελέρου). Στον νομό Ροδόπης συμπεριλαμβάνονται οι κοινότητες Κέχρου, Οργάνης, Ιάσμου, Πολυάνθου, Σώστη, Φιλλύρας, Γρατινής. Ακολουθεί περιληπτική ιστορία των Πομάκων, συνοπτική ανάλυση της γλώσσας τους και αναφορά στη μειονοτική εκπαίδευση. Το κύριο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στον λαϊκό πολιτισμό (κατοικία, τροφή, ενδυμασία, επαγγέλματα, οικογενειακή και κοινωνική ζωή, θρησκεία, δημοτική ποίηση, χοροί, λαϊκά παραμύθια, αινίγματα, ονόματα και τοπωνύμια).
Ιδιαίτερα σημαντική είναι η συνεισφορά του Π. Θεοχαρίδη στην καταγραφή και ανάδειξη της μητρικής γλώσσας των Πομάκων. Στο ογκώδες (700 σελίδες) «Πομακο-Ελληνικό Λεξικό» του αποτυπώνεται η ζωντανή γλώσσα των Πομάκων όπως την κατέγραψε με Πομάκους πληροφορητές από τα χωριά Πάχνη, Κότινο και Ρεύμα περιοχής Ωραίου. Απαραίτητο συμπλήρωμα του έργου αυτού ήταν το «Ελληνο-Πομακικό λεξικό» (1996), που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά από τις εκδόσεις Αίγειρος. Το ίδιο έτος εκδόθηκε η «Γραμματική της Πομακικής Γλώσσας» με πλούσιο υλικό για τη μορφολογία της γλώσσας και παράρτημα με αυθεντικά κείμενα και φράσεις της καθημερινής ζωής.
Το 1999 εκδόθηκε η διάλεξη που έκανε ο Π. Θεοχαρίδης στη Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης (18/1/1999) με τίτλο «Οι Πομάκοι ως μέρος του μειονοτικού προβλήματος της Θράκης». Εδώ ο συγγραφέας περιγράφει την πρώτη του γνωριμία με τους Πομάκους, συνοψίζει την ιστορία των Πομάκων και αναλύει το ζήτημα της εθνοτικής τους ταυτότητας, η οποία απειλείται από την τουρκική επεκτατικότητα. Το κείμενο της διάλεξη το ανήρτησε ο ίδιος στο ιστολόγιό του στη διεύθυνση https://peripomakon.blogspot.com/2010/05/3-1811999.html.
Ένα άλλο κολοσσιαίο σε μέγεθος (527 σελίδες) έργο του Πέτρου Θεοχαρίδη είναι το βιβλίο του «Άθυρα και Αθυριώτες. Δράματα και θάματα στον 20ο αιώνα» (2002), στο οποίο αναφέρεται με υπερηφάνεια στον τόπο καταγωγής του, στα Άθυρα Πέλλας. Στο βιβλίο αυτό, αφού πρώτα αναφερθεί στην αρχαία, ρωμαϊκή και βυζαντινή ιστορία της περιοχής, φτάνει στα σκοτεινά χρόνια της Οθωμανικής περιόδου, στον Μακεδονικό Αγώνα και στους Βαλκανικούς πολέμους. Κατόπιν εξιστορεί το δράμα της προσφυγιάς, την οργάνωση της νέας ζωής, τα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του εμφύλιου σπαραγμού για να φτάσει στο σήμερα. Το βιβλίο δίνει σημαντικές και άγνωστες πληροφορίες για την πνευματική ζωή των Αθυριωτών, τις καθημερινές τους ασχολίες και τον παραδοσιακό τους πολιτισμό.
Το 2011 εκδόθηκε το βιβλίο με τίτλο «Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα του 1968. Εντυπώσεις από εκδρομή σπουδαστών του Μουσουλμανικού Ιεροσπουδαστηρίου Εχίνου Ξάνθης». Σε αυτό αποτυπώνεται με λεπτομέρειες και πλούσιο φωτογραφικό υλικό το δεκαήμερο ταξίδι (20-29 Ιουνίου 1965) που πραγματοποίησαν οι μαθητές του Ιεροσπουδαστηρίου με τη συνοδεία του ίδιου και επικεφαλής τον Χότζα Χουσεΐν Χατζή Αχμέτ.
Το έτος 2018 εκδίδεται από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πομάκων Ν. Ξάνθης το βιβλίο του με τίτλο «Ανέκδοτες ηχογραφήσεις στα πομακοχώρια της Ξάνθης». Σε αυτό παρουσιάζονται 117 δημοτικά τραγούδια (στα πομακικά και με ελληνική μετάφραση) των Πομάκων της ορεινής Ξάνθης, όπως ηχογραφήθηκαν το 1968. Παρουσιάζονται επίσης δέκα θρησκευτικοί ύμνοι της ισλαμικής θρησκείας που ηχογραφήθηκαν στον Εχίνο από τον Π. Θεοχαρίδη. Το βιβλίο συνοδεύεται από ένα dvd που περιλαμβάνει το ψηφιακό υλικό των τραγουδιών από τα ακόλουθα πομακοχώρια: Ωραίον, Ρεύμα, Μάνταινα, Γοργόνα, Ακραίος, Τέμενος, Θέρμες, Εχίνος, Γλαύκη, Πάχνη.
Η πνευματική παρακαταθήκη του Πέτρου Θεοχαρίδη
Οι γλωσσικές και λαογραφικές καταγραφές του Πέτρου Θεοχαρίδη συμπεριλαμβάνονται πλέον στο corpus της πομακικής που δημιουργήθηκε πρόσφατα (2021-2023). Χάρη στο ερευνητικό πρόγραμμα «Φιλότης» (https://philotis.athenarc.gr/) τα λαϊκά παραμύθια, τα δημοτικά τραγούδια και οι παροιμίες των Πομάκων που διέσωσε ο Π. Θεοχαρίδης είναι ανάμεσα στο υλικό που μπορεί να μελετήσει ο ερευνητής στο διαδίκτυο και να επεξεργαστεί μέσα από σύγχρονα ψηφιακά εργαλεία.
Ανάμεσα στα θέματα που ανέδειξε ο Π. Θεοχαρίδης ήταν και το δικαίωμα των Πομάκων να μιλούν και να διδάσκονται τη μητρική τους γλώσσα. Σε συνέντευξη που έδωσε ο Π. Θεοχαρίδης το 2013 έλεγε σχετικά με τη μειονοτική εκπαίδευση των Πομάκων μαθητών:
«Η διδασκαλία στην τουρκική γλώσσα δεν έπρεπε να είχε αρχίσει καθόλου. Έπρεπε, όπως προβλέπει η Συνθήκη της Λωζάνης και η Σύμβαση για την ανταλλαγή, οι τρεις ομάδες (Πομάκοι, Τούρκοι, Τσιγγάνοι) να διδάσκονται στα δικά τους σχολεία τη δικιά τους γλώσσα και τη γλώσσα του κράτους. Όταν από ένα παιδί αφαιρείς τη γλώσσα που μιλάει στο σπίτι του, τη γλώσσα που μιλάει ο παππούς, η γιαγιά, ο πατέρας, η μητέρα, οι φίλοι και το υποχρεώνεις να μη μιλάει τη γλώσσα αυτή, νομίζω ότι παίρνεις την ψυχή του. Κι αυτό είναι εγκληματικό. Το ενθαρρυντικό είναι ότι οι Πομάκοι κατάλαβαν ότι πρέπει να σώσουν τη γλώσσα τους, τον πολιτισμό τους, την ιστορία τους, τον εαυτό τους. Η πομακική γλώσσα μπορεί θαυμάσια και να γράφεται. ΟΙ Πομάκοι δεν πρέπει να κάνουν πίσω. Τώρα πρέπει να δραστηριοποιηθούν, να δουλέψουν όσο μπορούν περισσότερο. Και συγχαρητήρια σε όλους αυτούς που τόλμησαν, που σήκωσαν το δίκιο τους ψηλά».
Στις 19 Αυγούστου 2016 σε εκδήλωση που έγινε στην Ξάνθη ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πομάκων Ξάνθης τίμησε τον Πέτρο Θεοχαρίδη, απονέμοντας προς αυτόν μία τιμητική πλακέτα. Ήταν ένα ελάχιστο «ευχαριστώ» από τους Πομάκους της Ξάνθης προς τον άνθρωπο που αφιέρωσε σε αυτούς το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Παίρνοντας την τιμητική αυτή πλακέτα ο Π. Θεοχαρίδης είπε:
«Σας βλέπω με συγκίνηση και αγάπη. Με την πόλη αυτή, την αγαπημένη Ξάνθη, με συνδέουν 52 χρόνια ζωής. Από εδώ ξεκίνησε η σταδιοδρομία μου. Εδώ γεννήθηκαν τα παιδιά μου. Από εδώ και βόρεια γνώρισα τους Πομάκους. Τους εξαιρετικούς αυτούς ανθρώπους που αγάπησα, πόνεσα και έγραψα: για να βγουν από την αφάνεια, να ξεχωρίσουν την ύπαρξή τους, να νιώσουν την ομορφιά της ιδιαιτερότητάς τους. Οι Πομάκοι έχουν δικαίωμα να μιλούν και να γράφουν τη μητρική τους γλώσσα, να έχουν τις δικές τους παραδόσεις, το δικό τους πολιτισμό, να ζουν ελεύθεροι. Είναι άδικο και σκληρό να τους καταπιέζουν, να τους τρομοκρατούν, να τους αλλοτριώνουν. Γι αυτό και χαίρομαι που οι Πομάκοι αντιστέκονται και αγωνίζονται για τα δικαιώματά τους».
Ο Πέτρος Θεοχαρίδης έφυγε για το αιώνιο ταξίδι πλήρης ημερών και ικανοποιημένος γιατί ο σπόρος που έσπειρε φύτρωσε και έχει ήδη αρχίσει να βγάζει καρπούς. Τον ευσυνείδητο δάσκαλο, τον ακούραστο ερευνητή, τον τίμιο υπερασπιστή της αλήθειας θα θυμόμαστε πάντοτε με σεβασμό και αγάπη.
Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τον σκεπάζει.
