Προσεγγίζοντας τη λογοτεχνία της Κύπρου

Με την ευκαιρία των 50 χρόνων από την Κυπριακή Τραγωδία, που συνεχίζει ως τις μέρες μας, ανάμεσα στα άλλα κείμενά μας φρονώ ότι η Λογοτεχνία αποτελεί έναν δείκτη σημαντικό. Ιδιαίτερα, μάλιστα, η παλιότερη τέχνη του λόγου που πιστοποιεί τη διαχρονική παρουσία του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας.

Χρησιμοποιώντας πηγές και βοηθήματα, όχι μόνο από την Κύπρο, θα φωτίσουμε τη μακραίωνη πορεία της Κυπριακής Γραμματείας. Θα ξεκινήσουμε από τον επικό κύκλο.

Στασίνος ο Κύπριος

Αρχαίος επικός ποιητής, στον οποίο αποδίδονται τα Κύπρια  Ἔπη. Πληροφορίες για τον Στασίνο βρίσκονται στα έργα  του Αθήναιου, του Κλήμη Αλεξανδρέως, του Σουίδα, του Τζέτζη, του Φωτίου και σε διάφορα σχόλια. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές ο Στασίνος ήταν σύγχρονος του Ομήρου και γαμπρός του από τον γάμο του με την κόρη του Αρσιφόνη. Ο Τζέτζης και ο Φώτιος, ο οποίος αντλεί από τον Πρόκλο, γράφουν ότι τα Κύπρια Ἔπη τα έγραψε ο Όμηρος, τα έδωσε όμως στον Στασίνο ως προίκα για την κόρη του, και ονομάστηκαν «Κύπρια» από την πατρίδα του Στασίνου.

Ποίημα επικό που αποδίδεται στον Ηγησία ή Ηγησίνο τον Σαλαμίνιο, ή, κατά τις ισχυρότερες μαρτυρίες, στον Στασίνο τον Κύπριο. Υπάρχει ακόμη μαρτυρία ότι ποιητής των Κυπρίων Ἐπῶν είναι ο Όμηρος, ο οποίος, εκτός από δυο γιους, είχε και μια κόρη που ονομαζόταν Αρσιφόνη. Την κόρη του αυτή πάντρεψε με τον Στασίνο τον Κύπριο και, επειδή δεν είχε περιουσία να της δώσει, της έδωσε ως προίκα ποιήματα, τα οποία ονομάστηκαν «Κύπρια» από την πατρίδα του Στασίνου. Κατά τον Αριστοτέλη, ποιητής των Κυπρίων Ἐπῶν δεν είναι ο Όμηρος, γιατί τα έργα του εκτυλίσσονται γύρω από έναν κεντρικό πυρήνα ή το πολύ δυο, ενώ άλλα έπη, ανάμεσα στα οποία και τα Κύπρια, είναι πολυσύνθετα.

Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων, τα Κύπρια Ἔπη αποτελούνταν από ένδεκα βιβλία, των οποίων όμως η έκταση δεν είναι γνωστή. Σήμερα σώζονται δέκα περίπου αποσπάσματα που θεωρούνται ότι ανήκουν στα Κύπρια Ἔπη, με συνολικό αριθμό πενήντα περίπου στίχων.

Το περιεχόμενο των Κυπρίων Ἐπῶν, όπως παραδίδεται από τους αρχαίους συγγραφείς και σχολιογράφους, είναι το ακόλουθο:

Στο γάμο του Πηλέα με τη Θέτιδα η Έρις δημιουργεί αντιζηλία περί ωραιότητος ανάμεσα στην Αθηνά, την Ήρα και την Αφροδίτη. Με διαταγή του Διός, ο Ερμής οδηγεί τις τρεις θεές στο βουνό Ίδη για να κριθούν από τον Πάρι. Ο Πάρις εκλέγει την Αφροδίτη ως την ωραιότερη και, με συμβουλή της, ετοιμάζει πλοίο για να πάει στη Σπάρτη, όπου βρίσκεται η Ελένη, παρά τις αποτρεπτικές μαντείες του Έλενου και της Κασσάνδρας.

Όταν ο Πάρις έφθασε στη Λακεδαίμονα, φιλοξενήθηκε στη Σπάρτη από τον Μενέλαο και πρόσφερε δώρα στην Ελένη. Ο Μενέλαος έφυγε για ταξίδι στην Κρήτη και, στην απουσία του, ο Πάρις σμίγει με την Ελένη, φορτώνουν το πλοίο και φεύγουν νύχτα για την Τροία. Η Ήρα τρικυμίζει τη θάλασσα και το πλοίο παρασύρεται προς τη Σιδώνα που ο Πάρις κυριεύει. Έπειτα φθάνουν στην Τροία όπου γίνονται οι γάμοι τους.

Η Ίρις αναγγέλλει στον Μενέλαο όσα συνέβησαν στο σπίτι του, κι εκείνος, όταν επιστρέφει, συνεννοείται με τον αδελφό του Αγαμέμνονα κι έπειτα πηγαίνει στον Νέστορα. Ο Νέστωρ του αφηγείται γεγονότα και περιπέτειες από τη ζωή του Οιδίποδα, του Ηρακλή και του Θησέα κι ύστερα ξεκινούν για μια περιοδεία στην Ελλάδα για να εξασφαλίσουν τη συμμετοχή των ηγεμόνων σε εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Από όλους ο Οδυσσέας θέλει να αποφύγει τη συμμετοχή και προσποιείται τον τρελό, αλλά αποκαλύπτεται και αναγκάζεται να συμμετάσχει.

Γίνεται η συγκέντρωση στην Αυλίδα και, έπειτα από τη θυσία, ο Κάλχας μαντεύει αυτά που θα γίνουν στο μέλλον. Αφού απέπλευσαν έφθασαν στην Τευθρανία, την οποία, νομίζοντας ότι είναι η Τροία, προσπαθούσαν για χρόνια να κυριεύσουν. Στις μάχες γύρω από την πόλη ο Αχιλλέας πληγώνει τον Τήλεφο, φθάνει κατόπιν στην Σκύρο, όπου παντρεύεται την κόρη του Λυκομήδη Δηιδάμεια, και μετά θεραπεύει ο ίδιος τον Τήλεφο για να τους γίνει οδηγός στην Τροία.

Στη νέα συγκέντρωση του στόλου των Ελλήνων στην Αυλίδα ο Αγαμέμνων σκοτώνει ένα ιερό ελάφι της Αρτέμιδος, η οποία γι’ αυτό τους παρεμποδίζει το ταξίδι με τρικυμία. Γίνεται η θυσία της Ιφιγένειας, που σώζεται την τελευταία στιγμή από τη θεά και αντικαθίσταται στο βωμό από ένα ελάφι.

Ο στόλος αναχωρεί, τα πλοία φθάνουν στην Τένεδο, όπου ένα φίδι δαγκώνει τον Φιλοκτήτη, που εγκαταλείπεται εκεί εξαιτίας της δυσοσμίας της πληγής του. Κατά την απόβαση στην Τρωάδα δέχονται επίθεση από τους Τρώες και σκοτώνεται ο Πρωτεσίλαος. Απαιτούν την Ελένη και, στην άρνηση των Τρώων να την επιστρέψουν, αρχίζουν τον πόλεμο και τη λεηλασία της χώρας και των γειτονικών πόλεων. Ακολουθούν διάφορα επεισόδια ανάμεσα στα οποία και ο θάνατος του Παλαμήδη, κι ο Ζευς για να ανακουφίσει τους Τρώες οδηγεί τα πράγματα με τέτοιον τρόπο ώστε ο Αχιλλέας να απομακρυνθεί από τον πόλεμο. Παρατίθεται τέλος κατάλογος των συμμάχων των Τρώων.

Τα Κύπρια Ἔπη ανήκουν στον επικό κύκλο και για τούτο δεν εισέρχονται στο θέμα της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Ομήρου.

Στα Κύπρια Ἔπη περιλαμβάνονται και διάφορες άλλες αξιόλογες ή και μοναδικές πληροφορίες, όπως οι ακόλουθες: Το δόρυ του Αχιλλέα ήταν το μοναδικό ξυλουργικό έργο του Ήφαιστου˙ ο γιος του Αχιλλέα λεγόταν Πύρρος κι αργότερα ονομάστηκε Νεοπτόλεμος˙ ο εγγονός του θεού Διονύσου Άνιος έπεισε τους Έλληνες να μείνουν εννιά χρόνια στην Εύβοια κι έπειτα να εκστρατεύσουν στην Τροία οι θυγατέρες του Αγαμέμνονα ήσαν τέσσερις, η Χρυσόθεμις, η Λαοδίκη, η Ιφιγένεια και η Ιφιάνασσα.

Τα Κύπρια Έπη ωστόσο σήμερα θεωρούνται ως ένα από τα σημαντικότερα επικά έργα της αρχαιότητας που αποτελούν μέρος του τρωικού κύκλου.

Κύριο θέμα του Έπους, είναι η απόφαση του Δία και της Θέμιδας να ξεκινήσει ο Τρωικός Πόλεμος για να αντιμετωπιστεί ο υπερπληθυσμός της γης. Το έργο ξεκινάει με τη συζήτηση των δύο θεών και τελειώνει με τα αίτια της έριδας του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα και με τον κατάλογο των συμμάχων των Τρώων.

Στα δέκα αποσπάσματα που διασώζονται σήμερα, έκτασης 50 στίχων, περιλαμβάνονται διάφορες μοναδικές πληροφορίες που δεν συναντώνται στα άλλα έπη.

Δύο fragmenta από τα Κύκλια έπη πολύ ενδιαφέροντα.

1. Το κρασί Ἀθήναιος 2, 35c (v. 1)

Οἶνόν τοι, Μενέλαε, θεοὶ ποίησαν ἄριστον θνητοῖς ἀνθρώποισιν ἀποσκεδάσαι μελεδῶνας. ὁ τῶν Κυ π ρ ί ω ν τοῦτό φησι ποιητής, ὅστις ἂν εἴη. (στ. 1)

Το κρασί, Μενέλαε, οι θεοί το κάμαν άριστο, απ’ τους θνητούς ανθρώπους ν’ αποδιώξει τις σκοτούρες.

2. Ο θάνατος της Πολυξένης (F24) Σχόλια Ευρ. Εκάβ. 41

Τύμβῳ φίλον πρόσφαγμα·ὑπὸ Νεοπτολέμου φασὶν αὐτὴν (sc. Πολυξένην) σφαγιασθῆναι Εὐριπίδης καὶ Ἴβυκος (fr. 26 P.) · ὁ δὲ τὰ Κυ π ρ ι α κ ὰ ποιήσας φησὶν ὑπὸ Ὀδυσσέως καὶ Διομήδους ἐν τῇ τῆς πόλεως ἁλώσει τραυματισθεῖσαν ἀπολέσθαι, ταφῆναι δὲ ὑπὸ Νεοπτολέμου, ὡς Γλαῦκος (FGrH 806 F 6a) γράφει

Στον τύμβο αγαπητό σφάγιο: Ο Ευριπίδης και ο Ίβυκος λεν ότι αυτή (δηλ. η Πολυξένη) σφαγιάστηκε από τον Νεοπτόλεμο· αυτός όμως που σύνθεσε τα Κυπριακά λέει πως κατά την άλωση της πόλης τραυματίστηκε από τον Οδυσσέα και τον Διομήδη και πέθανε, τάφηκε δε από τον Νεοπτόλεμο, όπως λέγει ο Γλαύκος. [Σχόλια Η κατάταξη του αποσπάσματος στο τέλος των Κυπρίων είναι εύλογη, φαίνεται να οδηγεί σε παραλλαγή διάφορη της ενσωματωμένης στον κύκλο: πιθανόν μιας τοπικής κυπριακής παραλλαγής].

Δίνω μεγάλη βαρύτητα στα Κύπρια Έπη και στον Στασίνο τον Κύπριο γιατί επιβεβαιώνουν τη μακραίωνη βαθιά σχέση της Κύπρου με την Ελλάδα και με την Ελληνική λογοτεχνική παράδοση. Σε επόμενη ενότητα θα φωτίσουμε την πορεία της Κύπρου στα κλασικά, μετακλασικά και βυζαντινά χρόνια.