Με αφορμή την χθεσινή παρουσίαση στη ΦΕΞ του βιβλίου του Ηλία Μεσσίνα με τίτλο ‘Συναγωγή’ που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ινφογνώμων τον Απρίλιο του 2022, λίγα λόγια για την ξανθιώτικη Συναγωγή.
Πριν από αρκετά χρόνια στις 7.4.1995, στη στήλη “Τα καθημερινά “της εφημερίδας ΕΜΠΡΟΣ της Ξάνθης ο συντάκτης που υπέγραφε ως “Ο καθημερινός “ έγγραφε ≪Το κτίριο που οι παλιοί γνωρίζαμε ως Εβραϊκή Χάβρα στην οδό Χατζησταύρου όπου παλιά γινόταν το κατηχητικό ,σε λίγο δεν θα υπάρχει . Παρότι είναι ένα ιστορικό κτίριο δεμένο με τη νεότερη ιστορία αυτού του τόπου ,δόθηκε αντιπαροχή σε εργολάβο από την Ισραηλιτική Κοινότητα Αθηνών . Το κτίριο είχε κριθεί διατηρητέο αλλά αποχαρακτηρίσθηκε και τώρα θα γίνει πολυκατοικία. Πάει και η χάβρα λοιπόν. Που χάβρα σήμαινε παλιά χώρος συναγωγής των Εβραίων της Ξάνθης . Τότε που υπήρχαν. Γιατί σήμερα δεν έμεινε ούτε ένας στη Ξάνθη». Πραγματικά η Συναγωγή ή Χάβρα όπως την ήξεραν οι Ξανθιώτες είχε χαρακτηριστεί με απόφαση του Υπ. Πολιτισμού στις 27 Ιανουάριου 1983 από την αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη ως “ έργο τέχνης που χρειάζεται ειδική προστασία …. γιατί είναι αξιόλογο δείγμα κτίσματος θρησκευτικών και κοινωνικών συναθροίσεων των αρχών του αιώνα μας και ως ιστορικό μνημείο γιατί αποτελεί μνήμη μιας άλλοτε ανθούσας κοινότητας , μπορεί δε να χρησιμοποιηθεί για την κάλυψη πολιτιστικών δραστηριοτήτων της περιοχής». Τα χρόνια πέρασαν και η Χάβρα δεν μπόρεσε να αποτελέσει έναν χώρο αξιοποιήσιμο πολιτιστικά από τους διάφορους φορείς της Ξάνθης και έτσι στις 5 Νοεμβρίου 1991 η τότε υπουργός Πολιτισμού Άννα Ψαρούδα Μπενάκη με απόφαση της ανακάλεσε ≪το χαρακτηρισμό της ως έργο τέχνης διότι δεν διαθέτει πλέον τις αναγκαίες προϋποθέσεις που ορίζουν οι διατάξεις του νόμου 1469/50≫. Βέβαια στην κατάσταση της Χάβρας δεν είχε αλλάξει κάτι δραματικά που να δικαιολογεί τον αποχαρακτηρισμό αυτό ,απλώς αλλάξαν οι προτεραιότητες και οι ανάγκες του κατέχοντος ιδιοκτησιακά το χώρο , του ΚΙΣ δηλαδή ,που αδυνατώντας να την αξιοποιήσει το ίδιο και μη κατορθώνοντας να προχωρήσει σε συμφωνία με τους επιτόπιους φορείς για την αγορά της, την πούλησε σε ιδιώτη και έτσι η Χάβρα κατεδαφίστηκε και στη θέση της αναγέρθηκε πολυκατοικία.
Ο μόνος ο οποίος όρθωσε το ανάστημα του σε αυτή την απόφαση του ΚΙΣ και τον αποχαρακτηρισμό της ως μνημείου , ήταν ο Ηλίας Μεσσίνας ο οποίος μεταξύ άλλων έστειλε μια επιστολή διαμαρτυρίας που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα το ΒΗΜΑ στις 7.5.1995 ζητώντας τον επαναχαρακτηρισμό της ως διατηρητέου μνημείου προτάσσοντας θρησκευτικούς ,Κοινωνικούς -Χωροταξικούς , πολιτιστικούς και ιστορικούς λόγους. Ως προς τους τελευταίους ανέφερε στην επιστολή του: «Η συναγωγή της Ξάνθης αποτελεί ένα από τα τελευταία δείγματα Ελληνικής Εβραϊκής Αρχιτεκτονικής στη Βόρειο Ελλάδα. Πρόσφατα κατεδαφίστηκε η συναγωγή της Κομοτηνής ,ενώ αυτή της Καβάλας έχει πουληθεί για τον ίδιο σκοπό. Σε πανελλήνια κλίμακα αποτελεί ένα από τα 14 κτίρια συναγωγών . Το κτίριο της συναγωγής προσφέρει ένα μεγαλόπρεπο χώρο 450 τ.μ. και όγκο πάνω από 5.000 κυβικά μέτρα. Η απλή διαρρύθμισή του προσφέρει τη δυνατότητα αξιοποίησης πολλών μορφών και χρήσεων , χωρίς να αφαιρούν από τη μεγαλοπρεπή εξωτερική παρουσία του. Θα μπορούσε για παράδειγμα να στεγάσει κάποιο τοπικό σύλλογο ,κάποιο ιδιωτικό ή δημοτικό μουσείο ή κάποιο πολιτιστικό κέντρο για τη γύρω περιοχή ή για ολόκληρη την πόλη». Δυστυχώς δεν εισακούσθηκε και έτσι η πόλη έχασε ένα σπάνιο μνημείο της ιστορίας της με υπαιτιότητα τόσο των τοπικών τότε αρχών και φορέων της πόλης όσο και αυτών στους οποίους ανήκε ιδιοκτησιακά που δεν έδειξαν τον ανάλογο σεβασμό σε ένα μνημείο της δίκης τους θρησκευτικής παράδοσης. Βέβαια οι διάδοχοι τους- λησμονώντας ίσως τη στάση τους στο παρελθόν ήλθαν πρόσφατα στα εγκαίνια του μνημείου για τους αδικοχαμένους Ισραηλίτες της Ξάνθης κάτι που θα μπορούσε ενδεχομένως να εκληφθεί και ως μια ένδειξη σιωπηρής συγγνώμης για τη προηγουμένη στάση τους.
Το 1997ο Ηλίας Μεσσίνας κυκλοφόρησε μια εξαιρετική μελέτη με τίτλο «Οι Συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας», από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη και το 1999 κατέθεσε μια εμβληματική διατριβή με θέμα τις Συναγωγές στην Ελλάδα, όπου μεταξύ άλλων παρουσιάζει εκτενώς και τη συναγωγή της Ξάνθης . Πριν από κανα δυο χρόνια επικοινώνησα μαζί του και του έστειλα όλη τη διαθέσιμη τοπική βιβλιογραφία ώστε να συμπληρωθεί το κεφάλαιο περί Ξάνθης που αναδιαρθρωμένο πλέον θα δημοσιευθεί στο υπό εκτύπωση τόμο του περιοδικού ¨Περί Θράκης¨ του Πακεθρα.
Και στο τωρινό του νέο βιβλίο αρχίζει με την συναγωγή της Ξάνθης (σελ. 19-36), ενώ ακολουθούν οι συναγωγές της Κομοτηνής (σελ.37-45),του Διδυμοτείχου (σελ 47-58), της Χαλκίδας 59-79), της Βέροιας(σελ.81-89) και της Αίγινας (σελ.91.-113). Ο τόμος κλείνει με την παράθεση ενδεικτικής βιβλιογραφίας. Στα κείμενα του βιβλίου παρουσιάζονται ιστορικά στοιχεία για τις συναγωγές αυτές με τις οποίες θα μπορούσαμε να πούμε ότι αισθάνεται ιδιαίτερα δεμένος ο συγγραφέας μαζί με τις προσωπικές του σκέψεις, απόψεις και αναμνήσεις για κάθε μια από αυτές. Το βιβλίο αποτελεί πολύτιμο θεματοφύλακα ιστορικής μνήμης και παράλληλα μια εξαίσια οδοιπορία στο χθες για τους χώρους αυτούς.
Δημήτριος Ν. Κασαπίδης
Δρ. Μεσαιωνικής Ιστορίας (UJ) & Δρ. Ιστορίας της Τέχνης (ΔΠΘ)
