Ο Στράβων και η αρχή της τραγωδίας στη Μικρασία
Πολλές φορές προβληματίζομαι, ιδιαίτερα όταν διδάσκω θέματα ιστορίας και πολιτισμού, πώς οφείλουμε να τα προσεγγίζουμε με σύγχρονο ή επίκαιρο τρόπο. Η ιστορία δεν είναι κάτι απόμακρο και ψυχρό. Στην εποχή μας, μετά τη λεγόμενη κρίση, με την πανδημία, με τον τραγικό πόλεμο των ημερών μας στην Ευρώπη, όλα αυτά μας ευαισθητοποιούν και μας κινητοποιούν.
Πρόπερσι γιορτάσαμε τα 100 χρόνια Ελεύθερης Θράκης, το 2021 τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, και φέτος τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Πληγή. Πόσο απέχουν όλα αυτά από εμάς ή πόσο απέχουμε εμείς από αυτά;
Όσα ιστορικά συμβάντα προανέφερα είναι πλευρές του Ανατολικού Ζητήματος. Λαμβάνω υπόψη, ιδιαίτερα, ότι ο εικοστός αιώνας είναι πλέον περίοδος παγκοσμιοποιημένου γίγνεσθαι. Ο Eric Hobsbawm εξετάζει την νεότερη και σύγχρονη ιστορία μέσα από ένα συνθετικό πρίσμα. Υποστηρίζει ότι στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο «πολιτική και οικονομία συγχωνεύθηκαν». Πολιτική και Οικονομία είναι ένα διαρκές σύμπλεγμα. Το έχω βαθιά χωνέψει αυτό μιλώντας για τα θέματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας και Καταστροφής.
Στο πρόσφατο μάθημα στο Λύκειον Ελληνίδων Ξάνθης (της 22ας Μαρτίου 2022), που είχε ως τίτλο «Ο Στράβων και η αρχή της τραγωδίας στη Μικρασία», κύριος σκοπός μας ήταν να δούμε τι έγινε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο στη γειτονιά μας, από το Γενάρη του 1919 και στη συνέχεια.
Οι συνθήκες που υπογράφηκαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο, εννοώ του Νεϊγύ και των Σεβρών, σχετίζονται η πρώτη με τη Δυτική Θράκη και η δεύτερη με την Ανατολική Θράκη. Η Σμύρνη και η περιοχή της θα είναι για πέντε χρόνια υπό ελληνική επικυριαρχία και μετά θα γίνει δημοψήφισμα για ένωση ή όχι με την Ελλάδα. Έτσι τον Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στην περιοχή ύστερα από απόφαση του ανώτατου συμβουλίου Ειρήνης.
Αυτό είναι το γενικό πλαίσιο, όπως παρουσιάζεται στο τεύχος «Μικρασιατική Πληγή 1922», που περιλαμβάνει την παλιότερη εργασία μου «Μικρασιατική εκστρατεία και έξοδος (1918 – 1922)» που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση» (τεύχος 110/Ιούνιος 2003), καθώς και ποιήματα σχετικά με τη Μικρασιατική Πληγή 1922.
Για να φωτίσουμε καλύτερα τα γεγονότα, χρησιμοποιήσαμε επιπλέον πηγές και στοιχεία.
Ο Χέρμπερτ Τζορτζ Ουέλς (H. G. Wells 1866 – 1946), που τον αγάπησα στα νιάτα μου με τον «Αόρατο Άνθρωπο», με το βιβλίο του «Σύντομη Παγκόσμια Ιστορία» (A Short History of the World), που το πρωτοδιάβασα το 1971, με βοήθησε να καταλάβω ότι, αυτά που εμείς ως Ελλάδα θεωρούμε πολύ σημαντικά, στα παγκόσμια πλαίσια έχουν αναμφίβολα διαφορετικό μέγεθος.
Η ιστορία του Ουέλς μιλάει στην καρδιά των πραγμάτων. Για την Επανάσταση του 1821 αφιερώνει μόνο 15 σειρές, λέει όμως την ουσία: «Με τη συνθήκη της Αδριανουπόλεως, το 1829, η Ελλάδα ανακηρύχθηκε ελεύθερο κράτος, αλλά δεν της δόθηκε το δικαίωμα να συνεχίσει τις αρχαίες δημοκρατικές παραδόσεις της. Βρέθηκε τότε για την Ελλάδα ένας Γερμανός βασιλιάς κτλ».
Στο κεφάλαιο για τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο αναφέρει παραστατικά τι αντιμετώπιζαν οι ευρωπαίοι καθημερινά (πείνα, τρόμος αεροπορικών επιδρομών, επιδημία γρίπης, ελλείψεις…). Όταν τελείωσε ο πόλεμος, είχε εξαντληθεί η ψυχική και υλική αντοχή. Στη συνέχεια ο ιστορικός αναφέρεται στη μεταπολεμική περίοδο. Γράφει: «Στην Ελλάδα δόθηκαν μεγάλα τμήματα της Μικράς Ασίας και οι Τούρκοι με ηγέτη τους τον Κεμάλ Ατατούρκ, που ανασυγκρότησε και εκσυγχρόνισε την Τουρκία, στράφηκαν εναντίον των Ελλήνων, τους κατετρόπωσαν και προέλασαν ως τα σύνορα της Ευρώπης».
Η μελέτη της σύγχρονης ιστορίας προϋποθέτει και μια στροφή στο παρελθόν. Ένας επιπλέον άξονας στον οποίο κινηθήκαμε στο μάθημα ήταν οι πληροφορίες και τα δεδομένα του ιστορικού Στράβωνα (64 π.Χ. – μετά το 21 μ.Χ.) που στα Γεωγραφικά του μιλάει για διάφορες χώρες και περιοχές, καθορίζοντας τα όρια του Ελληνισμού. Θα δούμε πώς βοηθά ο αρχαίος τη σύγχρονη προσέγγιση.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1918 στο συνέδριο Ειρήνης υπέβαλε ως νικήτρια του Α΄ παγκ. πολέμου ένα Υπόμνημα με τις ελληνικές αξιώσεις, λέγοντας ότι «Η Ελλάς δεν πηγαίνει εκεί όπου της λείπει η εθνολογική βάσις».
Έναν αιώνα περίπου πριν, τα ίδια λέγει και ο πρώτος μας κυβερνήτης. Εκείνο που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι ο Ιωάννης Καποδίστριας του Στράβωνα τις πληροφορίες και απόψεις έλαβε υπόψη του διεκδικώντας τα όρια του νεότευκτου ελληνικού κράτους.
Διαβάζουμε σε σχετικά εγχειρίδια νεοελληνικής ιστορίας, τι συνέβη τότε. Στο Παρίσι το Σεπτέμβριο του 1827 ο Καποδίστριας συνέταξε το περίφημο κείμενο για τα σύνορα που έπρεπε να έχει το ελληνικό κράτος, δίνοντας κατηγορηματικές απαντήσεις στο ερωτηματολόγιο που του έστειλε ο Άγγλος υφυπουργός του πολέμου και των Αποικιών Wilmot-Horton, σχετικά με την τότε γενική κατάσταση της Ελλάδος.
Στο ερώτημα του Άγγλου υφυπουργού «Τι πρέπει να εννοήσωμεν λέγοντες Ελλάδα σήμερον;», ο Καποδίστριας απάντησε: «Το ελληνικόν Έθνος σύγκειται εκ των ανθρώπων, οίτινες από αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως δεν έπαυσαν ομολογούντες την ορθόδοξον πίστιν, και την γλώσσαν των πατέρων αυτών λαλούντες, και διέμειναν υπό την πνευματικήν ή κοσμικήν δικαιοδοσίαν της Εκκλησίας των, όπου ποτέ της Τουρκίας και αν κατοικώσι».
Για να κατοχυρώσει περισσότερο – κατά τις διάφορες φάσεις των διαπραγματεύσεων με τις μεγάλες δυνάμεις – τα επιχειρήματά του, ως προς την έκταση των ελληνικών συνόρων, ο Καποδίστριας επικαλέσθηκε τις μαρτυρίες του Έλληνα γεωγράφου Στράβωνα, που οριοθετούσε την «κυρίως λεγομένην Ελλάδα». Από την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία και όλη τη Μακεδονία και Θράκη και την Ήπειρο, ως τα νησιά των δύο πελάγων, Ιονίου και Αιγαίου, ως και τη Μικρά Ασία. Αυτά ήταν τα ιστορικά και φυσικά σύνορα της Ελλάδας, τα οποία οι Έλληνες είχαν ιερό χρέος να διεκδικήσουν. Σε τούτα τα χώματα οι Έλληνες και οι Ελληνίδες αγωνίστηκαν και έχυσαν το αίμα τους στον Αγώνα του 21.
Ο Καποδίστριας απάντησε στη «ρηματικήν δήλωσιν» των τριών πρέσβεων, και ως προς τον θαλάσσιο χώρο έγραφε: «περί δε των νήσων, εκ τε της ιστορίας και εκ των μνημείων και των λοιπών πάντων μαρτυρείται ομοίως ότι και η Κύπρος και η Ρόδος και πολλαί άλλαι νήσοι αποσπάσματα εισί της Ελλάδος».
Αυτά ήταν τα ιστορικά και φυσικά σύνορα της Ελλάδας, τα οποία οι Έλληνες είχαν ιερό χρέος να διεκδικήσουν.
Όταν τον Μάιο του 1919 ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στην περιοχή της Σμύρνης, πήγαν σε μια πόλη αναπτυγμένη από κάθε άποψη. Τότε στη Σμύρνη ζούσαν 555 χιλιάδες Έλληνες, 310 χιλιάδες Τούρκοι και 100 χιλιάδες διάφοροι άλλοι.
Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1911, στο «Ιωνικόν» ο Κ. Π. Καβάφης γράφει:
«Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των, / γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των, / διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί. / Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη, / σένα η ψυχές των ενθυμούνται ακόμη. / Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο / την ατμοσφαίρα σου περνά σφρίγος απ’ την ζωή των· / και κάποτ’ αιθερία εφηβική μορφή, / αόριστη, με διάβα γρήγορο, / επάνω από τους λόφους σου περνά».
Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
