Έξι δεκαετίες μετά, ο πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας ανατέμνει τις 70 μέρες κοινωνικής και πολιτικής κρίσης με αφορμή το βιβλίο του «Παρεμποδίζοντας την Αποστασία»
Στο κατώφλι της 60ής επετείου από τα Ιουλιανά του 1965, ένα από τα πιο καθοριστικά επεισόδια της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ιστορίας, το βιβλίο «Παρεμποδίζοντας την Αποστασία – Ιουλιανά 1965: Κοινωνική διαμαρτυρία και Αριστερά» του Κωνσταντίνου Λαμπράκη [Εκδόσεις Τόπος] έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στη βιβλιογραφία και να φωτίσει, με νέα εργαλεία και νέα τεκμήρια, τη μαζική κοινωνική κινητοποίηση εκείνου του κρίσιμου καλοκαιριού. Με αφετηρία τα γεγονότα που ακολούθησαν την απομάκρυνση του Γεωργίου Παπανδρέου από την πρωθυπουργία και την οργανωμένη προσπάθεια εκτροπής της δημοκρατικής πορείας της χώρας, ο συγγραφέας προσεγγίζει τα Ιουλιανά όχι μόνο ως πολιτική κρίση, αλλά κυρίως ως κοινωνικό φαινόμενο.
Συνδυάζοντας τη λεπτομερή ιστορική έρευνα με την πολιτική κοινωνιολογία, το έργο αναδεικνύει τη δυναμική ενός αυθόρμητου αλλά βαθιά πολιτικού ξεσηκωμού, στον οποίο συμμετείχαν μαζικά φοιτητές, εργαζόμενοι, δημοκρατικοί πολίτες, αιρετοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και πλήθος ανένταχτων πολιτών. Η συμβολή της Αριστεράς, οι στρατηγικές της ΕΔΑ, η μετεμφυλιακή πολιτική ασφυξία, ο ρόλος του Παλατιού και των εξωθεσμικών μηχανισμών, όλα περνούν από το αναλυτικό φίλτρο της έρευνας του Λαμπράκη και αποκαλύπτονται με τρόπο νηφάλιο αλλά διεισδυτικό.
Πέρα από ένα ακαδημαϊκό εγχείρημα, το βιβλίο αποτελεί και μια πολιτική παρέμβαση: υπενθυμίζει ότι η δημοκρατία στην Ελλάδα δεν χαρίστηκε αλλά διεκδικήθηκε με κόστος – και συχνά με αίμα. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, η κατανόηση εκείνης της κρίσιμης περιόδου δεν είναι μόνο ιστορική ανάγκη, αλλά και πολιτική πρόκληση.
Το βιβλίο σας κυκλοφορεί 60 χρόνια μετά τα Ιουλιανά. Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να επιστρέψετε σε αυτή τη συγκυρία το 2025;
Η αρχική σύλληψη της ιδέας για την έρευνα ανάγεται στο 2012–2013 και κατέληξε το 2015 – 50 χρόνια μετά τα Ιουλιανά – σε πρόταση διδακτορικής διατριβής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Η χρονική συγκυρία έχει σημασία: πρόκειται για μια κομβική περίοδο για τον σύγχρονο ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, με τη χώρα να έχει υπαχθεί σε ειδικό μνημονιακό καθεστώς, να βιώνει δημοκρατική συρρίκνωση, αλλά και πρωτοφανή κοινωνική κινητοποίηση, με αποκορύφωμα τις πλατείες του 2011.
Στο δημόσιο λόγο εκείνης της εποχής επιχειρήθηκε η απαξίωση της λαϊκής παρέμβασης στα πολιτικά πράγματα μέσω του στίγματος του «λαϊκισμού». Η πολιτική παρουσιαζόταν πλέον ως αποκλειστικό πεδίο των ηγεσιών και των ελίτ, ενώ η παρέμβαση του πλήθους είτε θεωρούνταν αμελητέα, είτε αντιμετωπιζόταν ως αρνητικό φαινόμενο – απλό ενεργούμενο σκοτεινών μηχανισμών.
Το κίνητρό μου ήταν να σταθώ θεωρητικά και επιστημολογικά στον αντίποδα αυτών των αναγνώσεων. Να μελετήσω τη δράση του πλήθους ως καθοριστικού παράγοντα των πολιτικών εξελίξεων, με επίκεντρο ένα συναφές ιστορικό προηγούμενο: τα Ιουλιανά του 1965.
Η μελέτη σας συνδυάζει αρχειακή έρευνα, Τύπο, συνεντεύξεις, αλλά και κοινωνιολογικά εργαλεία. Τι νέες «εικόνες» της εποχής προέκυψαν από αυτόν τον συνδυασμό;
Εκτιμώ ότι η μελέτη αναδεικνύει ή ενισχύει τρία βασικά στοιχεία σχετικά με το κίνημα εκδημοκρατισμού της προδικτατορικής Ελλάδας:
- Το κοινωνιολογικό προφίλ των πρωτοπόρων του δημοκρατικού αγώνα: ήταν κυρίως νεανικό και εργατικό.
- Την ανθεκτικότητα των πολιτικών ταυτοτήτων: η διαιρετική τομή της Εθνικής Αντίστασης ήταν παρούσα στο μετεμφυλιακό περιβάλλον. Οι διεκδικήσεις των υποκειμένων των Ιουλιανών απηχούσαν βασικούς άξονες του ηττημένου ΕΑΜικού προγράμματος.
- Το ρόλο των δικτύων και της ενσυνείδητης πολιτικής δράσης: η κλιμάκωση της συλλογικής δράσης δεν μπορεί να ερμηνευτεί μόνο από ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά ή τη συστημική καταπίεση. Απαιτείται εστίαση στις πολιτικές προϋποθέσεις της διαμαρτυρίας.
Προετοίμασαν το έδαφος για την 21η Απριλίου τα Ιουλιανά;
Η εξώθηση του Γεωργίου Παπανδρέου σε παραίτηση από τον Βασιλιά Κωνσταντίνο Β΄ και η πτώση της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου – η οποία είχε εκλεγεί με το 52,72% των ψήφων στις εκλογές του 1964 – αποτελούν την πρώτη φάση της πολιτικής εκτροπής, με ενορχηστρωτή το Παλάτι. Κατάληξή της ήταν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967.
Τα Ιουλιανά – μια κοινωνική έκρηξη που διήρκεσε 70 μέρες – οδήγησαν στην πτώση δύο κυβερνήσεων «αποστατών». Η λαϊκή κινητοποίηση είχε τη δύναμη να μπλοκάρει καθεστωτικούς σχεδιασμούς, οι οποίοι τελικά υλοποιήθηκαν όταν επικράτησε κινηματική ύφεση και εξάντληση.
Η τρίτη κυβέρνηση αποστατών, υπό τον Στέφανο Στεφανόπουλο, έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης επειδή η διαμαρτυρία είχε ρουτινοποιηθεί, με ευθύνη και των ηγεσιών του Κέντρου και της Αριστεράς. Το στρατιωτικό πραξικόπημα ακολούθησε 21 μήνες μετά, σε μια φάση αναμονής των εκλογών του Μαΐου 1967 και διαπραγματεύσεων κορυφής ερήμην της κοινωνικής βάσης.
Αναφέρετε ότι κατά την περίοδο εκείνη υπήρξαν περίπου μισό εκατομμύριο απεργοί. Ποια ήταν τα βασικά κοινωνικά στρώματα που κινητοποιήθηκαν και γιατί;
Κυρίως οι νέοι και νέες – με προεξέχον το φοιτητικό κίνημα – και τα εργατικά στρώματα, ιδιαίτερα οι πιο επισφαλώς εργαζόμενοι, όπως οι οικοδόμοι.
Για το εργατικό κίνημα, η υπεράσπιση της δημοκρατίας σήμαινε: συνδικαλιστικές ελευθερίες, εκδημοκρατισμό του θεσμικού συνδικαλισμού, δυνατότητα διεκδίκησης καλύτερων όρων εργασίας και κατανομής πλούτου.
Για το φοιτητικό κίνημα, σήμαινε: υπεράσπιση των ακαδημαϊκών ελευθεριών, ελεύθερη διακίνηση ιδεών και πολιτική δράση στα πανεπιστήμια, πρόσβαση των φτωχότερων στο μορφωτικό αγαθό και περισσότερες ευκαιρίες ανοδικής κοινωνικής κινητικότητας.
Ποιος ήταν ο ρόλος της ΕΔΑ και των δημοκρατικών δυνάμεων και πώς διαχειρίστηκαν το ξέσπασμα αυτό πολιτικά και στρατηγικά;
Η ΕΔΑ, το κόμμα της μετεμφυλιακής Αριστεράς, είχε καθοριστικό ρόλο: αποτέλεσε το βασικό δίκτυο υποστήριξης της διαμαρτυρίας. Η μετατροπή της σε μαζικό κόμμα τη δεκαετία του ’60 με ισχυρές οργανώσεις βάσης επέτρεψε την πανελλαδική διάχυση της δημοκρατικής κινητοποίησης.
Η στράτευση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και η γεφύρωση φοιτητικών και εργατικών διεκδικήσεων με το αίτημα εκδημοκρατισμού ήταν επιτεύγματα που πιστώνονται κυρίως στην Αριστερά, και δευτερευόντως στο Κέντρο.
Ωστόσο, η Αριστερά δεν αξιοποίησε την κοινωνική δυναμική και διαθεσιμότητα που εκδηλώθηκε. Αντιθέτως, την περιόρισε, προσβλέποντας σε έναν συμβιβασμό με τα κέντρα εξουσίας. Το καθεστώς δεν εκτίμησε αυτή τη στάση ως υπευθυνότητα, αλλά μάλλον ως ένδειξη αδυναμίας.
Ποια είναι κατά τη γνώμη σας η θέση των Ιουλιανών στο συλλογικό πολιτικό φαντασιακό της μεταπολίτευσης;
Η θέση τους διαφέρει ανάλογα με την συγκυρία ή το πολιτικό υποκείμενο που τα επεξεργάζεται. Όπως σημειώνει ο Γιάννης Μαυρής στον πρόλογο του βιβλίου, τα Ιουλιανά – επειδή αποτελούν άμεση παρέμβαση του λαού σε συνθήκες περιορισμένου κοινοβουλευτισμού – δεν μπορούν εύκολα να ενταχθούν στο κυρίαρχο ιδεολογικό αφήγημα.
Σε αντίθεση με το Πολυτεχνείο, τα Ιουλιανά δεν παρουσιάζονται ως μια απλή «φοιτητική εξέγερση» για την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Αντίθετα, συχνά υποτιμώνται, αποσιωπώνται ή λησμονούνται – ακόμα και από τμήματα της Αριστεράς, που τα βίωσε ως δύσκολη εμπειρία.
Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά την συστημική παλινόρθωση που ακολούθησε την αρνητική έκβαση του αντιμνημονιακού κινήματος με τη διακυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ (2015–2019), παρατηρείται μια τάση επανεγγραφής της ιστορίας, συμπεριλαμβανομένων και των Ιουλιανών του 1965. Συχνά, η λαϊκή παρέμβαση στα πολιτικά πράγματα είτε εξοστρακίζεται από το αφήγημα, είτε, ακόμη, δαιμονοποιείται.
«Παρεμποδίζοντας την Αποστασία». Ποια είναι για εσάς η σύγχρονη αξία αυτής της «παρεμπόδισης»;
Η ενεργοποίηση, η συμμετοχή και η δράση «απλών» ανθρώπων – χωρίς ισχυρούς θεσμικούς πόρους – στην πολιτική διαδικασία, πέρα από την συμμετοχή στις εκλογικές διαδικασίες, είναι ερμηνεύσιμη, έχει επιστημονική αξία, είναι πολιτικό και όχι παθολογικό φαινόμενο, και αποτελεί κρίσιμη πτυχή της δημοκρατίας.
Πολύ συχνά, μάλιστα, αποτελεί και τον βασικό προωθητικό παράγοντα της ίδιας της ιστορικής εξέλιξης.
