Στη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 24 Μαΐου στο Xanadu, εκπρόσωποι του Calendario Zapatista αναφέρθηκαν στη δομή της πρωτοβάθμιας υγείας των Ζαπατίστας, στον κεντρικό ρόλο των γυναικών στην κοινωνία τους, καθώς και στους κινδύνους που αντιμετωπίζουν καθημερινά
Σε μια εποχή που ο καπιταλισμός ως οικονομικό σύστημα μοιάζει παντοδύναμο και η εναλλακτική πρόταση απουσιάζει ή στιγματίζεται ως ουτοπία, η ζαπατιστική εμπειρία στην περιοχή Τσιάπας του Μεξικού παραμένει ένας ζωντανός και επίμονος πυρήνας αντίστασης και δημιουργίας. Δεν πρόκειται για μια επανάσταση που πέρασε, αλλά για μια διαρκή διαδικασία αυτοοργάνωσης, ριζικής δημοκρατίας και κοινοτικής ζωής, που συμπληρώνει ήδη τρεις δεκαετίες επιβίωσης μέσα σε έναν ομολογουμένως εχθρικό κόσμο. Η περίπτωση των Ζαπατίστας είναι ένας πολιτικός καθρέφτης που θέτει ερωτήματα για το δικό μας παρόν: πώς φροντίζουμε, πώς οργανωνόμαστε, πώς συγκροτούμε συλλογικά τη ζωή.
Η συζήτηση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 24 Μαΐου στον κοινωνικό χώρο Xanadu στην Ξάνθη, με δύο εκπροσώπους του Calendario Zapatista, φώτισε ακριβώς αυτές τις πλευρές: τις δομές υγείας που έχουν χτίσει οι κοινότητες, τον κεντρικό ρόλο των γυναικών, τις απειλές από το κράτος, τους ναρκέμπορους και τα παραστρατιωτικά σώματα, αλλά και τα νέα ανοίγματα συνεργασίας με μη ζαπατιστικές κοινότητες. Πάνω από όλα όμως, φώτισε μια πολιτική φιλοσοφία όπου η πράξη προηγείται της θεωρίας και η αυτοκριτική γίνεται μέσο συλλογικού βηματισμού.
Η συλλογικότητα Calendario Zapatista, όπως μας εξήγησαν οι εκπρόσωποί της, αποτελεί ένα ημερολόγιο αλληλεγγύης στους Ζαπατίστας αλλά και μια προσπάθεια να φτάσουν οι φωνές της εξέγερσης σε εμάς, πέρα από τα σύνορα, πέρα από τα φίλτρα των ΜΜΕ και των θεσμών.
Υγεία δίχως ιεραρχία: Συλλογική φροντίδα ως πρακτική αντίστασης
Σε αντίθεση με τις κρατικές ή ιδιωτικές δομές, οι οποίες συχνά είναι ανύπαρκτες ή εχθρικές προς τις ιθαγενικές κοινότητες, οι Ζαπατίστας έχουν οικοδομήσει ένα παράλληλο, ανεξάρτητο σύστημα πρωτοβάθμιας υγείας βασισμένο στην αυτοδιαχείριση, τη συλλογικότητα και την πρόληψη.
«Στις κοινότητές τους, η υγεία αντιμετωπίζεται όχι ως ατομική ευθύνη ή εμπόρευμα, αλλά ως συλλογικό δικαίωμα και κοινή υποχρέωση» τόνισαν οι εκπρόσωποι του Calendario Zapatista.
Αντί για ένα ιεραρχικό σύστημα με ειδικούς και «ειδήμονες», οι Ζαπατίστας έχουν συγκροτήσει ένα δίκτυο προωθητών υγείας (promotores de salud), οι οποίοι εκπαιδεύονται εντός της κοινότητας, μεταφέρουν πρακτική γνώση, και δρουν με βάση τις ανάγκες της δικής τους κοινωνίας.
Στη συζήτηση, τονίστηκε ότι στις ζαπατιστικές κοινότητες δεν προωθείται η εξειδίκευση με τον κυρίαρχο τρόπο που γίνεται στο δυτικό κόσμο: η φροντίδα δεν είναι επάγγελμα, αλλά δράση που ενεργοποιείται όταν και όπου χρειάζεται. Αυτό σημαίνει ότι οποιοσδήποτε/οποιαδήποτε μπορεί να γίνει φορέας φροντίδας, αρκεί να το απαιτεί η ανάγκη και να υπάρχει διάθεση εκπαίδευσης και προσφοράς. Η ιατρική γνώση δεν απομονώνεται σε έναν επαγγελματικό πυρήνα, αλλά κυκλοφορεί οριζόντια. Στην πραγματικότητα συνδυάζεται η λαϊκή ιατρική γνώση με την επιστημονική ιατρική, ενώ παράλληλα ενισχύεται η κοινοτική εμπιστοσύνη και η αντικατάσταση του κρατικού μηχανισμού.
Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η υγεία δεν είναι ξεκομμένη από την πολιτική και την αυτονομία. Δεν είναι μια ουδέτερη υπηρεσία, αλλά μέρος της συνολικής φροντίδας που απαιτεί η επιβίωση. Η έμφαση δίνεται στην πρόληψη, στην ψυχοκοινωνική στήριξη, στην κοινότητα ως ολότητα. Όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά: «Φροντίζουν ο ένας τον άλλον, όχι επειδή κάποιος είναι “γιατρός”, αλλά επειδή είναι κοινότητα».
Όσον αφορά την πρόληψη, οι «προωθητές υγείας», σε συνεργασία με γιατρούς διαφόρων ειδικοτήτων που προέρχονται από τις κοινότητες ή εκτός αυτών, ενημερώνουν πόρτα-πόρτα τους κατοίκους για τη σημασία της πρόληψης και της υγιεινής. Στις ζαπατιστικές κοινότητες απαγορεύεται η κατανάλωση αλκοόλ και η χρήση ναρκωτικών ουσιών, γεγονός που έχει συμβάλει σημαντικά στη μείωση άμεσων συνεπειών, όπως οι ασθένειες που σχετίζονται με τη χρόνια κατανάλωση αλκοόλ — για παράδειγμα, η κίρρωση του ήπατος — καθώς και στην αντιμετώπιση έμμεσων προβλημάτων, όπως η ενδοοικογενειακή βία.
Οι γυναίκες στην καρδιά της ζαπατιστικής κοινωνίας
Από την πρώτη κιόλας μέρα της εξέγερσης των Ζαπατίστας, τον Ιανουάριο του 1994, οι γυναίκες δεν ήταν απλώς παρούσες, αλλά αποτέλεσαν κινητήρια δύναμη της ζαπατιστικής πολιτικής. Η συμμετοχή τους δεν περιορίζεται σε θέματα φύλου, ούτε είναι συμπληρωματική. Αντίθετα, οι γυναίκες βρίσκονται στο επίκεντρο της κοινοτικής ζωής, της οργάνωσης, και της λήψης αποφάσεων. Η ζαπατιστική επανάσταση, από τα πρώτα της βήματα, ενσωμάτωσε έναν φεμινισμό που δεν είναι μόνο ιδεολογική προέκταση, αλλά πρακτική καθημερινότητας.
Το 1993, έναν χρόνο πριν την επίσημη έναρξη της εξέγερσης, οι Ζαπατίστας διαμόρφωσαν τον Επαναστατικό Νόμο για τις Γυναίκες, ένα τολμηρό, ακόμα και για σήμερα, πολιτικό κείμενο που αναγνώριζε στις γυναίκες το δικαίωμα να συμμετέχουν ισότιμα στον αγώνα, να επιλέγουν αν και πότε θα παντρευτούν, να αποκτούν εκπαίδευση, να γίνονται μέλη των πολιτικών και στρατιωτικών οργάνων της αυτονομίας. «Αυτά τα δικαιώματα δεν χαρίστηκαν, αλλά κατακτήθηκαν μέσα από συνεχείς εσωτερικούς αγώνες, που αμφισβήτησαν βαθιά ριζωμένες πατριαρχικές αντιλήψεις, ακόμη και μέσα στις ίδιες τις κοινότητες», σημείωσαν οι εκπρόσωποι.
Όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά στη συζήτηση, «χωρίς τις γυναίκες, δεν θα υπήρχε ζαπατιστική επανάσταση». Οι γυναίκες συμμετέχουν στις συνελεύσεις, στις συλλογικές αποφάσεις, στη διαχείριση της γης και στις πολιτιστικές πρακτικές. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, διοργανώνουν φεμινιστικά καραβάνια, φεστιβάλ και παγκόσμιες προσκλήσεις προς γυναίκες από όλο τον κόσμο, οικοδομώντας έναν διεθνιστικό φεμινισμό με ρίζες στην κοινότητα και στην πράξη.
Οι εκπρόσωποι του Calendario Zapatistas σημείωσαν ότι «οι Ζαπατίστας δεν αντιμετωπίζουν τον φεμινισμό ως διακριτό κεφάλαιο, αλλά ως συστατικό στοιχείο της κοινωνίας τους».
Παραστρατιωτικοί, ναρκέμποροι και «ανάπτυξη»: Οι απειλές για την αυτονομία
Η αυτονομία έχει πολλούς εχθρούς και αυτό γίνεται προφανές από τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν καθημερινά τα ζαπατιστικά χωριά. Οι μεγαλύτεροι κίνδυνοι σήμερα προέρχονται από δύο βασικές κατευθύνσεις: αφενός, από τις παραστρατιωτικές οργανώσεις και τα καρτέλ ναρκωτικών, που επιχειρούν να ελέγξουν τις περιοχές της Τσιάπας με τη βία· αφετέρου, από το ίδιο το κράτος, το οποίο μέσω προγραμμάτων «ανάπτυξης» και μεγάλων έργων υποδομής επιδιώκει να ενσωματώσει ή να καταστρέψει την αυτονομία.
Όπως ειπώθηκε στη συνάντηση, η εξάπλωση των ναρκέμπορων σε περιοχές που βρίσκονται κοντά ή εντός των ζαπατιστικών εδαφών συνιστά μια υπαρξιακή απειλή. Τα καρτέλ δεν επιδιώκουν απλώς την κυριαρχία πάνω στη γη, αλλά εισάγουν και μια κουλτούρα βίας, φόβου και διαφθοράς, ασύμβατη με τις κοινοτικές αρχές των Ζαπατίστας.
Παράλληλα, η μεξικανική κυβέρνηση προωθεί φιλόδοξα έργα όπως ο «Τρένος Μάγια» στη νότια και νοτιοανατολική χώρα. Αυτά τα έργα παρουσιάζονται ως ευκαιρίες εκσυγχρονισμού, «όμως στην πράξη διασπούν την κοινοτική γη, εμπορευματοποιούν τον φυσικό πλούτο και διευκολύνουν την πρόσβαση εταιρειών σε εδάφη αυτόνομων πληθυσμών», σημειώνουν οι ομιλητές.
Συνεργασίες με μη ζαπατιστικά χωριά
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εξελίξεις που ανακοινώθηκαν στη συζήτηση αφορά την πρόθεση των Ζαπατίστας να προτείνουν σε μη ζαπατιστικές κοινότητες την συνεκμετάλλευση γης. Η ιδέα αυτή δεν στοχεύει σε έναν νέο τύπο ιδιοκτησίας ή εκμετάλλευσης, αλλά σε μια μορφή συλλογικής χρήσης που σέβεται τις αρχές της αυτονομίας και της κοινότητας. Όρος απαράβατος για τη συνεργασία αυτή είναι η απουσία φυτειών ναρκωτικών, προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια και η ηθική ακεραιότητα των κοινοτήτων.
Η κίνηση αυτή είναι ταυτόχρονα πολιτική και πρακτική: στέλνει μήνυμα υπέρ της ενότητας των καταπιεσμένων και της κοινής διαχείρισης των πόρων, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί απάντηση σε μια πραγματικότητα όπου η γη κατακερματίζεται και καταστρέφεται από συμφέροντα που θέλουν να την ιδιοποιηθούν μονομερώς. Η συνεκμετάλλευση γης δεν είναι απλώς ένας νέος τρόπος οργάνωσης· είναι ένα κάλεσμα για συλλογική αντίσταση και κοινή ελπίδα.
Η αυτοκριτική ως βασικό μέσο κοινωνικής βελτίωσης
Η συζήτηση στο Xanadu ολοκληρώθηκε με την πολιτική διαδικασία της αυτοκριτικής που ακολουθούν οι Ζαπατίστας στις συνελεύσεις τους. Η αυτοκριτική αποτελεί βασικό εργαλείο, όχι ως μέσο αυτοτιμωρίας αλλά ως πράξη σεβασμού προς τον συλλογικό εαυτό και τη διαδικασία εξέλιξης.
Δεν υπάρχει φόβος να αναθεωρήσουν αποφάσεις ή πρακτικές που αποδείχθηκε ότι δεν λειτουργούν, καθώς η ελευθερία για τους Ζαπατίστας σημαίνει συνεχή μάθηση και προσαρμογή. «Η αυτονομία δεν είναι ένας στατικός στόχος αλλά μια διαρκής κίνηση προς το καλύτερο, μέσα από την κοινή εμπειρία και την αλληλεγγύη», τόνισαν καταληκτικά οι εκπρόσωποι του Calendario Zapatistas.
