Ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας μιλά στο «Ε» για το βιβλίο του «Το Καλ» με φόντο την ιστορία των συναγωγών και των εβραϊκών κοινοτήτων της Ελλάδας
Το βιβλίο «Το Καλ» του Δρ. Ηλία Μεσσίνα αποτυπώνει έναν ιδιαίτερο διάλογο ανάμεσα στην έρευνα, την τεκμηρίωση και την προσωπική αναζήτηση. Μέσα από σημειώσεις, αλληλογραφία και αρχειακό υλικό, ο συγγραφέας ξετυλίγει ένα οδοιπορικό στον χώρο και τον χρόνο, με πνευματικό «συνοδοιπόρο» τον αείμνηστο Βολιώτη αρχιτέκτονα Σεμτώβ Σαμουήλ. Ο Σαμουήλ, όπως και ο Μεσσίνας, επιδόθηκε σε ένα παρόμοιο ταξίδι αναζήτησης στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
Ο Δρ. Ηλίας Μεσσίνας, μέσα από το βιβλίο του «Το Καλ», ανανεώνει και συνεχίζει το οδοιπορικό του Σεμτώβ Σαμουήλ, καταγράφοντας συνολικά 60 χρόνια ζωντανής αφήγησης για τις συναγωγές, τους ανθρώπους, τις κοινότητες και τους αρχιτέκτονες που συνδέθηκαν με αυτές.
«Με αυτό το υλικό του Σαμουήλ, αλλά και με δικές μου αποτυπώσεις των τελευταίων 30 ετών, ανανεώνεται το οδοιπορικό του που ήταν πριν τριάντα χρόνια και ουσιαστικά τώρα έχουμε μία αφήγηση που καλύπτει 60 χρόνια ιστορίας», δηλώνει στο «Ε» ο συγγραφέας.
Ο συγγραφέας εξηγεί πώς «ξαναζωντανεύει» το αρχείο του αρχιτέκτονα, Σεμτώβ Σαμουήλ, ενώ ο ίδιος σε ένα οδοιπορικό που ξεκίνησε πριν από 30 χρόνια, αποτύπωσε, τεκμηρίωσε και μελέτησε τις συναγωγές όλης της Ελλάδος, ακόμη της Κομοτηνής και της Ξάνθης, πριν κατεδαφιστούν το 1994 και το 1995, αντίστοιχα
Μιλήστε μας για το βιβλίο σας «Το Καλ» και συγκεκριμένα για το οδοιπορικό σας στον χώρο και τον χρόνο
«Το Καλ» είναι το τρίτο βιβλίο μιας τριλογίας που εκδόθηκε τα έτη 2022, 2023 και 2024. Το πρώτο ήταν «Η Συναγωγή», το δεύτερο «Το Συναγώι» και το τρίτο «Το Καλ». Όλα τα βιβλία αποτελούν ουσιαστικά ένα οδοιπορικό , στο οποίο ο αρχιτέκτονας, ο βασικός ήρωας που καμιά φορά αναφέρεται ως φαντάρος στο Διδυμότειχο στον Έβρο, πηγαίνει σε διάφορες πόλεις και αναζητά τη συναγωγή και ίχνη της εβραϊκής ιστορίας σε αυτές τις πόλεις. Τα τρία βιβλία έχουν το ίδιο όνομα. Το πρώτο βιβλίο, «Συναγωγή», είναι σαφές, το δεύτερο βιβλίο, «Το Συναγώι», αναφέρεται στον τρόπο που οι Ρωμανιώτες Εβραίοι ονόμαζαν τη συναγωγή. Τέλος, «Καλ» ή «Καάλ» αποκαλείται η συναγωγή από τους Σεφαραδίτες Εβραίους.
Αυτό που ξεχωρίζει στο τρίτο βιβλίο, «Το Καλ», είναι ότι στην αφήγηση εμφανίζεται ένας νέος ήρωας, ο Σαμουήλ, αρχιτέκτονας από τον Βόλο, ο οποίος, τη δεκαετία του ’60-’61, έκανε κι αυτός ένα οδοιπορικό, μικρότερο σε σύγκριση με αυτό του αρχιτέκτονα, με σκοπό να παρουσιάσει μία διάλεξη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, την πρώτη χρονιά που λειτούργησε, στις 10 Φεβρουαρίου 1961.
Ο Σαμουήλ, για να ετοιμάσει αυτή τη διάλεξη, επισκέφθηκε διάφορες πόλεις, όπου φωτογράφησε και μέτρησε συναγωγές, κρατώντας σημειώσεις. Επίσης, στα ημερολόγιά του κατέγραψε τις δραστηριότητές του. Από εκεί μαθαίνουμε για τους σεισμούς, τις πλημμύρες, το σχολείο του και πολλά άλλα. Με αυτό το υλικό του Σαμουήλ, αλλά και με δικές μου αποτυπώσεις των τελευταίων 30 ετών σε όλη την Ελλάδα, συμπληρώνει το οδοιπορικό του Σαμουήλ και ουσιαστικά συμπληρώνουμε μία ζωντανή αφήγηση που καλύπτει 60 χρόνια ιστορίας. Πλέον, δεν αναφέρεται μόνο η δική μου παρατήρηση και αποτύπωση, αλλά και αυτή του Σαμουήλ. Είναι σαν να ξαναζωντανεύει ο Σαμουήλ. Μάλιστα, στον επίλογο έχουμε έναν διάλογο μεταξύ του αρχιτέκτονα και του Σαμουήλ. Η συνάντηση ποτέ δεν συνέβη, αλλά μέσα από τον διάλογο αποκαλύπτονται τα πολλά κοινά σημεία μεταξύ των δύο σχετικά με την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία, καθώς και τη διατήρηση της εβραϊκής κληρονομιάς.
Το αρχείο του Σαμουήλ βρέθηκε δέκα χρόνια μετά το θάνατό του. Ο ανιψιός του επικοινώνησε μαζί μου, καθώς βρήκε ένα μέρος του αρχείου. Στη συνέχεια, ήρθα σε επαφή με την οικογένειά του στο Λονδίνο και βρέθηκαν άλλα δύο κομμάτια του αρχείου. Έτσι, προέκυψε το έναυσμα που με οδήγησε να γράψω το βιβλίο.
Πώς αποφασίσατε να μελετήσετε εις βάθος τις συναγωγές; Ποια διαδρομή ακολουθήσατε;
Η μελέτη των συναγωγών ξεκίνησε το 1993, όταν είχα ολοκληρώσει τις σπουδές μου στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, στις ΗΠΑ, αναζητώντας νόημα στο πώς να ξεκινήσω την καριέρα μου. Αρχικά, όταν ήμουν στη Νέα Υόρκη, είχα επικοινωνήσει με το Πανεπιστήμιο Κολούμπια ώστε να παρουσιάσουμε τις συναγωγές της Ελλάδος, σκεπτόμενοι πώς θα ενδιέφερε το κοινό. Έτσι, ήρθα σε επαφή με το Εβραϊκό Μουσείο στην Αθήνα και τους ζήτησα υλικό για την έκθεση. Όμως, μου είπαν ότι σχέδια αρχιτεκτονικά δεν υπήρχαν, καθώς κανείς μέχρι τότε δεν είχε κάνει αποτύπωση των συναγωγών. Στη συνέχεια, σε ένα συνέδριο στο Σικάγο διάβασα ένα άρθρο για την αναστήλωση και συντήρηση συναγωγών στην Ευρώπη, το οποίο είχε γράψει ο Σαμουέλ Γκρούπερ, ένας σημαντικός ιστορικός τέχνης και αρχιτεκτονικής. Επικοινώνησα μαζί του όταν γύρισα στη Νέα Υόρκη, και εκείνος ενδιαφέρθηκε. Με παρότρυνε, μάλιστα, να αναλάβω να αποτυπώσω τις συναγωγές στην Ελλάδα, ώστε να αναδειχθούν ως τοπόσημα. Έτσι, ξεκίνησε η λεπτομερής τους αποτύπωση.
Ποια εργαλεία χρησιμοποιήσατε στην έρευνά σας με σκοπό να συγκεντρώσετε το υλικό;
Την εποχή που έκανα τις αποτυπώσεις, δούλεψα με απλά μέσα. Χρησιμοποίησα ένα μέτρο και μια ταινία για να παίρνω τις διαγώνιες και προφιλόμετρο ώστε να σχεδιάζω τα κτίρια με μεγάλη λεπτομέρεια. Είχα στη διάθεσή μου δύο φωτογραφικές μηχανές: η μία είχε διαφάνειες και η άλλη φωτογραφίες. Στη συνέχεια, τα σχεδίαζα αρχικά στο χέρι, σε ριζόχαρτο με μολύβι, αλλά μετά τα ψηφιοποίησα. Βέβαια, κάποια από τα σχέδια έγιναν και τρισδιάστατες αναπαραστάσεις. Αξιοσημείωτο είναι πως πρόσφατα ετοίμασα σχέδια για τη συναγωγή στην Καστοριά, για περιοδική έκθεση που εγκαινιάστηκε τον προηγούμενο μήνα στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης για την εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς.
Τι ισχύει για την περίπτωση της Ξάνθης; Σε ποιες παρατηρήσεις καταλήγετε αναφορικά με την παρουσία συναγωγών στην περιοχή;
Στην Ξάνθη υπήρχε μία συναγωγή στην οδό Χατζησταύρου και Ανατολικής Θράκης. Το οικόπεδο είχε αγοραστεί από τις κληρονόμους του Σταύρου Χατζησταύρου. Εκεί η κοινότητα, λοιπόν, έχτισε δύο κτίσματα: την εβραϊκή λέσχη για εκδηλώσεις και συνεστιάσεις, ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες και συλλόγων όλης της πόλης, και δίπλα ανεγέρθηκε η Συναγωγή, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Σολομών Κοέν, ένα κτίριο εμπνευσμένο από την αρχιτεκτονική των καπναποθηκών. Κατά πάσα πιθανότητα, ο αρχιτέκτονας είχε σχεδιάσει και καπναποθήκες. Το κτίριο ήταν επιβλητικό, με αυλή μπροστά και στο πλάι και με δύο επιβλητικούς πύργους εκατέροθεν της εισόδου, επηρεασμένο από συναγωγές των Βαλκανίων. Εσωτερικά, το κτίριο ακολουθούσε την τυπολογία των συναγωγών ”reform”, δηλαδή, των μεταρυθμιστικών. Όπως και οι πιο σύγχρονες συναγωγές στα τέλη του 19ου αιώνα που ακολουθούσαν το ίδιο μοντέλο. Το 1991 η συναγωγή αποχαρακτηρίστηκε από διατηρητέο, το 1992 πουλήθηκε σε ιδιώτη και τον Απρίλιο 1995 κατεδαφίστηκε, κι έπειτα οικοδομήθηκε στη θέση της πολυκατοικία.
