Η συγγραφέας Πέλα Σουλτάτου μιλάει στο «Ε» για την ειλικρίνεια, την «ουδετερότητα» και την γυναικεία εμπειρία στην λογοτεχνία και τις συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού στην εκπαίδευση
Πρόσφατα ολοκλήρωσα την ανάγνωση του θεατρικού έργου της Πέλας Σουλτάτου, «Το μήλο του Αδάμ», και ομολογώ ότι με εντυπωσίασε η τόλμη με την οποία η συγγραφέας εξετάζει τις ανθρώπινες σχέσεις και την καταπίεση, προσεγγίζοντας αυτά τα θέματα από μια διαφορετική, ανατρεπτική οπτική. Η Σουλτάτου δεν φοβάται να αμφισβητήσει τα παραδοσιακά στερεότυπα, προσφέροντας μια νέα ματιά στη δυναμική της εξουσίας και του φύλου. Μέσα από το έργο της, το οποίο βασίζεται στο έργο του Φασμπίντερ «Ελευθερία στη Βρέμη», όπως αναφέρει στο επίμετρο η επίκουρη καθηγήτρια του ΕΚΠΑ, Κατερίνα Διακουμοπούλου, απορρίπτει τον απλοϊκό διαχωρισμό καλού και κακού και αναδεικνύει το γεγονός ότι η εξουσία δεν ασκείται μόνο από έναν ενιαίο φορέα, αλλά διαπερνά όλες τις κοινωνικές σχέσεις και δομές.
Η Πέλα Σουλτάτου, με καταγωγή από την Κρήτη και βάση της την Αθήνα, εκτός από τη συγγραφική της καριέρα, είναι διδακτόρισσα Επιστημών της Αγωγής και καθηγήτρια στην Ανώτατη Εκπαίδευση, ενώ εργάζεται στη Δημόσια Διοίκηση. Τα βιβλία της, τόσο για ενήλικες όσο και για παιδιά, έχουν κερδίσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών και των αναγνωστριών για την έντονη ψυχολογική τους διάσταση και την ειλικρίνεια με την οποία εξετάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις.
Έχοντας συγγράψει έργα όπως τα μυθιστορήματα «Ανάποδες στροφές» και «Ανκόρ» και το διήγημα «Η θάλασσα δεν είναι μπλε», η συγγραφέας αποδεικνύει την ευχέρεια της να μεταπηδά από το ένα λογοτεχνικό είδος στο άλλο. Στην παιδική λογοτεχνία, με έργα όπως «ΜυΧαΤή ή Το Μυστήριο της Χαμένης Τηλεόρασης» και «Καληνύχτα θα πει… η νύχτα είναι καλή» συνδυάζει δημιουργικότητα και μια βαθιά συναισθηματική διάσταση, προσφέροντας μοναδικούς κόσμους γεμάτους φαντασία.
Πόσο ειλικρινής μπορεί να είναι η λογοτεχνία; Υπάρχουν στιγμές που νιώθετε την ανάγκη να «λογοκρίνετε» τον εαυτό σας;
Η δημιουργία είναι πεδίο ελευθερίας. Στη λογοτεχνία βρίσκω το καταφύγιο όπου απογυμνώνομαι από τις αλλεπάλληλες ιδιότητες και συμβάσεις της καθημερινότητας. Και γυμνός, είσαι πάντα πιο αληθινός. Και βέβαια, πιο απροστάτευτος ως άνθρωπος.
Μέχρι τώρα, όχι μόνο δεν λογόκρινα τον εαυτό μου, αλλά αντίθετα, υπήρξα ενοχλητικά προκλητική. Για παράδειγμα, στις «Ανάποδες Στροφές», η βωμολοχία των ηρώων και τα ζητήματα της σεξουαλικής χειραφέτησης μιας σαραντάρας εργάτριας έφεραν σε αμηχανία αναγνώστες και αναγνώστριές μου, όπως μου εξομολογήθηκαν. Όμως, η πρόκληση δεν ήταν για μένα το ζητούμενο. Ζητούμενο ήταν να εκφράσω την αλήθεια της ηρωίδας μου στη συγκεκριμένη νουβέλα.
Ξέρετε, εγώ είχα και την τύχη κάποιων συνθηκών που ευνόησαν την ειλικρίνεια: το γεγονός ότι ζούσα στο εξωτερικό ή ότι, ως ιδιοσυγκρασία, ήμουν ένα αγρίμι. Δεν είχα εξαρτήσεις και συναλλαγές που να στέκονται εμπόδια. Δεν φορούσα κοστούμια υπήρξα ειλικρινής και ανεξάρτητη, με τίμημα.
Πια, πασχίζω να διαφυλάξω την ελευθεροστομία μου. Καθόλου εύκολο δεν είναι. Φοράω πια πολλές ιδιότητες ποια να αποτινάξω πρώτη για να τρέξω πάλι γυμνή στα ελεύθερα λιβάδια της λογοτεχνίας;
Γράφετε τόσο για ενήλικες όσο και για παιδιά. Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση σε κάθε περίπτωση; Πού νιώθετε μεγαλύτερη ελευθερία – όταν απευθύνεστε σε ενήλικες ή σε παιδιά;
Τα παιδιά είναι ασύγκριτα πιο σκληροί κριτές. Δε χαρίζονται. Αν κάτι δεν τους αρέσει, θα το εκφράσουν ευθέως. Για παράδειγμα, στο «Καληνύχτα θα πει η νύχτα είναι καλή», όταν επισκέφθηκα μια ντουζίνα σχολεία – από προνήπια μέχρι τις μεσαίες τάξεις του Δημοτικού – είχα την ευκαιρία να αναμετρηθώ με το κοινό μου.
Όσο για την ελευθερία, που με ρωτάτε, αυτή εξαρτάται από το είδος της λογοτεχνίας. Στα παιδικά έργα μου ελευθερώνεται το ενήλικο παιδί μέσα μου. Στα έργα για ενήλικες, απελευθερώνεται ο παιδικός ενήλικας που κρύβω μέσα μου.
Η γραφή σας λειτουργεί περισσότερο ως καταγραφή ή ως μετασχηματισμός της πραγματικότητας;
Θαρρώ πως ως καταγραφή λειτουργεί μόνο το μαγνητόφωνο. Ακόμα και ένα δημοσιογραφικό ρεπορτάζ διαθέτει έναν βαθμό λογοτεχνικότητας. Επομένως, πρόκειται πάντοτε για μετασχηματισμό, ακόμη και αν το πρωτογενές υλικό είναι το ίδιο το βίωμά μου.
Υπάρχει κάτι στη γυναικεία εμπειρία που θεωρείτε ότι η λογοτεχνία δεν έχει καταφέρει ακόμα να αποτυπώσει πλήρως;
Το ζήτημα της σεξουαλικής χειραφέτησης, που σας ανέφερα προηγουμένως, ιδωμένο μέσα από το πρίσμα της μητρότητας, του ταξικού υπόβαθρου και ταυτόχρονα στο πλαίσιο της ελληνικής επαρχίας, είναι κάτι που με απασχόλησε και καταπιάστηκα με αυτό στη νουβέλα. Με έχει απασχολήσει η σκοτεινή πλευρά της μητρότητας, τα άρρητα μίας γυναίκας – τα λόγια, οι επιθυμίες και οι σκέψεις που «σφάζει» για να υποδυθεί την άσπιλη και αμόλυντη Μάνα. Πρόκειται για μια πρόκληση που με ελκύει ως ζήτημα. Έχει ήδη παρουσιαστεί ως θεματική ή προοπτική, αλλά περιορισμένα.
Αντί να πασχίζουμε να αποδείξουμε πως είμαστε ουδέτεροι, ας βρούμε τη γενναιότητα της αυτοκριτικής, παραδεχόμενοι τις προκαταλήψεις και τη μεροληψία μας
Πώς θα ήταν μια λογοτεχνική παράδοση που δεν θα είχε διαμορφωθεί κυρίως από ανδρικές φωνές;
«Γυναίκα χωρίς φεμινιστική συνείδηση είναι άνδρας με βυζιά», θέλω να πω, δε με ενδιαφέρει το βιολογικό φύλο. Αν, για παράδειγμα, είχαμε μια μητριαρχική λογοτεχνία δομημένη σε κυριαρχικές φωνές, ποια θα ήταν η διαφορά; Οι απόψεις μου στα έμφυλα ζητήματα είναι αρκετά αιρετικές και αποτυπώνονται κάπως στο θεατρικό έργο μου «Το μήλο του Αδάμ», όπου γυναίκες καταδυναστεύουν μια γυναίκα-θύμα, η οποία οδηγείται σε μια φαντασιωσική αυτοδικία.
Πιστεύετε ότι η λογοτεχνία μπορεί να είναι «ουδέτερη» ή κάθε κείμενο φέρει πάντα μια θέση, ακόμα και ασυνείδητα;
Ούτε τα μαθηματικά μπορούν να είναι ουδέτερα. Η υπόθεση της αντικειμενικότητας, της ουδετερότητας και άλλοι ευσεβείς – ή, ίσως, όχι και τόσο ευσεβείς, αφού υπηρετούν τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης – πόθοι του ορθού λόγου είναι ένα άλλοθι επιβολής που μου προκαλεί πικρό χαμόγελο. Ο Μαξ Βέμπερ πρότεινε μια άλλη προσέγγιση. Αντί να πασχίζουμε να αποδείξουμε πως είμαστε ουδέτεροι, ας βρούμε τη γενναιότητα της αυτοκριτικής, παραδεχόμενοι τις προκαταλήψεις και τη μεροληψία μας. Τη γραμμή του Βέμπερ ακολουθώ, γιατί τη θεωρώ πιο τίμια.
Ως άτομο με εμπειρία στις επιστήμες της αγωγής θεωρείτε ότι η πολιτική της εκπαίδευσης κινείται προς την σωστή κατεύθυνση;
Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές έχουν επηρεάσει βαθιά την εκπαίδευση, διαμορφώνοντας τόσο τη δομή όσο και το περιεχόμενο των εκπαιδευτικών συστημάτων παγκοσμίως. Δεδομένου ότι ο νεοφιλελευθερισμός, ως ιδεολογία, προωθεί την ιδιωτικοποίηση, την ελεύθερη αγορά και τη μείωση του κρατικού παρεμβατισμού, μεταβάλλονται οι στόχοι και οι προτεραιότητες της εκπαίδευσης. Αυτή μετασχηματίζεται από δημόσιο αγαθό σε εμπόρευμα, οξύνοντας τις ανισότητες και υποβαθμίζοντας τα σχολεία και τα πανεπιστήμια σε φορείς επαγγελματικής κατάρτισης. Το πανεπιστήμιο, από χώρος ελεύθερης ανταλλαγής ιδεών και αμφισβήτησης, καταλήγει να γίνεται ένα ΑΤΜ πτυχίων. Όλο αυτό το ζοφερό τοπίο οδηγεί σε πολίτες πολλών ταχυτήτων, απαξιώνει την κριτική σκέψη, τη δημοκρατική συνείδηση και την καλλιέργεια, ενώ τελικά οδηγεί στον απανθρωπισμό.
