Π. Μπαλωμένος: Η τέχνη ως κριτική και αντίσταση

Το «Ε» κοιτά μέσα από τα μάτια του εικαστικού Πάνου Μπαλωμένου, ακολουθώντας τις διαδρομές της τέχνης του

Ένα πρωί, σε ένα μικρό καφέ στην Αθήνα, γνωρίζω τον Πάνο Μπαλωμένο χωρίς να ξέρω ποιος είναι πραγματικά. Είναι από εκείνους τους ανθρώπους που σε κάνουν να νιώθεις πως τους ξέρεις χρόνια, ακόμα κι αν μόλις τους έχεις συναντήσει. Η συζήτησή μας ξεκινάει απλά, χωρίς καμία βαρύγδουπη εισαγωγή, και γρήγορα βρίσκομαι να ακούω τις σκέψεις του για την τέχνη, την πολιτική, την ανθρώπινη έκφραση. Μόνο αργότερα συνειδητοποιώ πως μιλούσα με έναν καλλιτέχνη που δεν δημιουργεί απλώς εικόνες, αλλά αφηγείται ιστορίες, αναδεικνύει αντιστάσεις και αποτυπώνει το θάρρος μέσα από τα πορτρέτα του.

Στα έργα του, ο Μπαλωμένος χρησιμοποιεί την ακουαρέλα, installations και την περφόρμανς, συνδυάζοντας προσωπικές αφηγήσεις, ιστορικά γεγονότα και μυθοπλασία για να εξερευνήσει ζητήματα όπως οι σχέσεις εξουσίας, η σεξουαλικότητα και η πολιτική.

«Πιστεύω πως στον σύγχρονο κόσμο μας, όπου οι ζωές και οι συνήθειες μας ψηφιοποιούνται με ανησυχητικό ρυθμό, η ζωγραφική παραμένει ένα μοναδικό, άθικτο εργαλείο, κατάλληλο για εμπλοκή, κοινωνική κριτική και στοχασμό», σημειώνει, με τρόπο που προδίδει όχι μόνο πίστη στη δύναμη της τέχνης, αλλά και μια συνειδητή επιλογή να επιμένει σε αυτήν, παρά την εποχή της ταχύτητας και της επιφάνειας.

Η συνέντευξη που ακολουθεί είναι το αποτέλεσμα εκείνης της πρώτης τυχαίας συνάντησης – μιας συνάντησης που σύντομα έγινε μια ουσιαστική συνομιλία για την τέχνη και τη δύναμή της να αφηγείται όσα συχνά μένουν στο περιθώριο.

Η έκθεση σου «Λατρείες Προσωπικότητας» που παρουσιάστηκε στην Αθήνα έως τις 2 Φεβρουαρίου, αμφισβήτησε την παραδοσιακή προσέγγιση της προσωπογραφίας. Τι σε ώθησε να δημιουργήσεις πορτρέτα που προτείνουν μια εναλλακτική εικονογραφία, πιο αυθεντική και ριζοσπαστική;

Οι επτά προσωπογραφίες που παρουσίασα στην εν λόγω έκθεση, ανήκουν σε διαφορετικές ζωγραφικές σειρές, κάποιες παλαιότερες, όπως για παράδειγμα η προσωπογραφία της θρυλικής Πάολας Ρεβενιώτη από το 2015 όπου ποζάρει ως ευρωβουλευτής στην έδρα της στις Βρυξέλλες και κάποιες άλλες πιο πρόσφατες, όπως αυτή της Ελένης Μυλωνά που ολοκλήρωσα τον Νοέμβριο του 2024.

Ωστόσο όλες τους έχουν κάτι κοινό και για αυτό βρέθηκαν στον ίδιο χώρο: πρόκειται για θηλυκότητες που στα δικά μου μάτια μάχονται την ευρύτερη έννοια της πατριαρχίας και του κατεστημένου.

Δεν είχα σκεφτεί πως η συγκεκριμένη εικονογραφία είναι εναλλακτική, αυθεντική ή ριζοσπαστική, όπως με ρωτάς, εφόσον για μένα αυτό που κάνω είναι απολύτως φυσικό και αποτελεί μια λογική συνέχεια που συνδέει τα προηγούμενα με τα επόμενα βήματά μου.

Τα έργα μου γενικότερα αποτελούνται κυρίως από ζωγραφικές σειρές, μέσω των οποίων αναπτύσσω διαφορετικές εκδοχές ενός κυρίου θέματος. Έτσι λοιπόν, σε αυτή την έκθεση συνυπάρχουν προσωπικότητες που συνδέονται με έναν εννοιολογικό τρόπο.

Τα πορτρέτα που παρουσίασες στην έκθεση περιλαμβάνουν προσωπικότητες που, όπως αναφέρεις, «δρουν με θάρρος και συμμετέχουν ενεργά στους συλλογικούς αγώνες». Μπορείς να μας μιλήσεις για τη διαδικασία που ακολούθησες για να αποτυπώσεις αυτές τις ιστορίες αντίστασης;

Η προσωπογραφία της Δήμητρας Γαλάνη είναι εμπνευσμένη από την φωτογράφιση που είχε κάνει για το τεύχος Μαΐου 1987 της Ελληνικής έκδοσης του περιοδικού Playboy. Θεωρώ πως είναι η πιο ανατρεπτική φωτογράφιση στα χρονικά όχι μόνο του συγκεκριμένου περιοδικού αλλά και γενικότερα του Ελληνικού τύπου κυρίως επειδή παρουσίασε μια εξαιρετική προσωπικότητα από τον χώρο της μουσικής σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο. Από προσωπική άποψη η φωτογράφιση αυτή, πέραν του ότι αισθητικά είναι άψογη, είναι και μια νίκη στον διαρκή αγώνα της συμπερίληψης και ταυτόχρονα μια πρόκληση για την παραδοσιακή αντίληψη που υπάρχει περί ενεργούς συμμετοχής στους συλλογικούς αγώνες, αν το θέλεις.

Δυστυχώς για αυτούς που επιμένουν να πείσουν ότι η ζωή είναι απλή γιατί εγώ από την πλευρά μου εν αντιθέσει υποστηρίζω ότι η ζωή είναι δύσκολη στην κατανόησή της, πολύπλοκη και πολυεπίπεδη και η ερμηνεία των καταστάσεων γύρω μας απαιτεί απεριόριστη υπομονή, επιμονή και συνεχόμενη έρευνα.

Τα βιβλία που φέρει στην κορυφή του κεφαλιού της η εικαστικός Ελένη Μυλωνά έχουν ως τίτλους όλα τα πιθανά προβλήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα από το παρελθόν έως τις μέρες μας σε 37 διαφορετικές γλώσσες. Την Ελένη την γνώρισα προσωπικά το καλοκαίρι που μας πέρασε στην Νέα Υόρκη, όπου βρέθηκα για ένα πρόγραμμα τρίμηνης καλλιτεχνικής διαμονής και αμέσως μετά την πρώτη μας συνάντηση ξεκίνησα στο μυαλό μου την διαδικασία εύρεσης του κατάλληλου πλαισίου για να την τοποθετήσω και να την ενσωματώσω οργανικά στα έργα μου.

Ερωτεύομαι κεραυνοβόλα ανθρώπους που δεν παίρνουν και πολύ σοβαρά τον εαυτό τους και εμπνέομαι αφάνταστα από αυτούς. Παρατηρώ ότι ο κόσμος μας έχει φτάσει σε μια απόλυτη αδράνεια επειδή πάσχει από σοβαροφάνεια. Έτσι λοιπόν η Ελένη Μυλωνά με την χιουμοριστική, φρέσκια αλλά και πολιτική της ματιά απέναντι στην ζωή, εντάχθηκε στην τελευταία μου ζωγραφική σειρά όπου μοναδικές προσωπικότητες από όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητάς παρουσιάζονται ως παραδείγματα τόλμης και αντίστασης.

«Μέσω της τέχνης η κριτική έχει την δυνατότητα να μετουσιώνεται σε μια άλλη διάσταση, μέσω αναρίθμητων τρόπων συμβολισμού. Με αφορμή τα πολυσύνθετα έργα τέχνης των εικαστικών η κοινωνία επικοινωνεί βαθύτερα και συμμετέχει σε κάτι που ταξιδεύει πέραν της κενής ή πεζής πραγματικότητας»

Η αγαπημένη ραδιοφωνική παραγωγός Θέκλα Τσελεπή ρίχνει ένα μπουρλότο, μια χαρακτηριστική της φράση που επαναλαμβάνει συχνά στην εκπομπή της, στην πολύπαθη Πλατεία Καραϊσκάκη, ακριβώς μπροστά από το στούντιο του ραδιοφωνικού σταθμού Στο Κόκκινο όπου εργάζεται και εκπέμπει, ως πράξη μεταφορική απέναντι στην αδυναμία εύρεσης λύσης στο τέλμα της σύγχρονης αστικής ζωής ενώ η Ιωάννα Κούρτοβικ υπερασπίζεται τα δικαιώματα της κατακερματισμένης περιοχής του παλαιού διεθνούς αερολιμένα Αθηνών στο Ελληνικό ενάντια στα οικονομικά συμφέροντα ενός παρηκμασμένου πολιτικού συστήματος.

Η τρανς σεξεργάτρια Ήβη Καϊσερλή που είναι γνωστή για τα συγκλονιστικά της κείμενα ποιητικού ακτιβισμού προσφέρει τα κάλλη της κάτω από ένα δαντελένια φόρεμα  και ένα ζευγάρι κατακόκκινες λουστρινένιες γόβες ποζάροντας μπροστά από ξεπουλημένα κτήρια περιόδου αρτ ντεκό της δεκαετίας του 1930 στην χιπστερική Κυψέλη και η πρωτοποριακή κινηματογραφίστρια Αντουανέττα Αγγελίδη αφουγκράζεται την Έξοδο σε κτίριο κυβερνητικών γραφείων επί της Πλατείας Κλαυθμώνος.

Η σειρά «Grey, grey, grey, is the colour of the day» εκφράζει ένα πολύ σκοτεινό και σαρκαστικό σχόλιο για την κοινωνία μας. Σε ποιο βαθμό η σύγχρονη κοινωνία, η οικονομία και η κουλτούρα είναι τα κεντρικά θέματα στη δουλειά σου;

Ο τρόπος που εκφράζομαι μέσα από την τέχνη έχει κατά πολύ επηρεαστεί από τον τρόπο διδασκαλίας που βίωσα σπουδάζοντας στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μιλάνου, ή αλλιώς Μπρέρα, και συγκεκριμένα από τον καθηγητή μου Αλμπέρτο Γκαρούτι. Την εποχή εκείνη τουλάχιστον θεωρείτο χρέος του καλλιτέχνη να ασκεί κριτική στην εξουσία, εφόσον μέσω της τέχνης η κριτική έχει την δυνατότητα να μετουσιώνεται σε μια άλλη διάσταση, μέσω αναρίθμητων τρόπων συμβολισμού. Με αφορμή τα πολυσύνθετα έργα τέχνης των εικαστικών η κοινωνία επικοινωνεί βαθύτερα και συμμετέχει σε κάτι που ταξιδεύει πέραν της κενής ή πεζής πραγματικότητας.

Η σειρά Grey, grey, grey is the colour of the day γεννήθηκε παρακολουθώντας από απόσταση την χρηματοπιστωτική κρίση που ξεκίνησε από την Ισλανδία αλλά διέλυσε στην κυριολεξία την Ελλάδα. Συγκεκριμενοποιήθηκε ωστόσο ως σειρά ζωγραφικών έργων μετά από μια δύσκολη σωματική και πνευματική υπερκόπωση που υπέστη η σύντροφός μου όταν εργαζόταν για το Φινλανδικό Υπουργείο Πολιτισμού, που κάποιος εύκολα θα μπορούσε να παρομοιάσει και με ένα καφκικό τοπίο. Ήταν το τελευταίο και πιο σκοτεινό κεφάλαιο μιας συνέχειας γεγονότων και φαινομένων που είχα παρατηρήσει να εξελίσσονται μετά την χρυσή εποχή της οικονομικής ευμάρειας στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και που ενώ στα μάτια μου ήταν φυσικό επακόλουθο, για κάποιους άλλους ήταν απρόσμενο και άρα απολύτως καταστροφικό.

Στην ίδια σειρά, η αποτύπωση της βίας και της ανασφάλειας φαίνεται να είναι ιδιαίτερα έντονη. Ποιες είναι οι αντιφάσεις που θέλεις να αναδείξεις με αυτούς τους χαρακτήρες και πώς σχετίζονται με τη σύγχρονη πραγματικότητα;

Αναρωτιέμαι πολλές φορές τι είναι αυτό που κάνει την πλειοψηφία του κόσμου να πιστεύει ότι οι καλλιτέχνες ζουν στον κόσμο τους και δεν έχουν καμία επαφή ή σχέση με την πραγματικότητα και την ίδια στιγμή η ίδια πλειοψηφία επικροτεί και επικαλείται με θαυμασμό και περίσσιο ζήλο το συγγραφικό έργο νομπελιστών που έχουν βραβευτεί ακριβώς επειδή κατάφεραν να δουν μπροστά και μακρύτερα από άλλους σηκώνοντας λίγο πιο ψηλά το ανθρώπινο είδος. Προσωπικά αναρωτιέμαι πώς είναι δυνατόν, ένας οποιοσδήποτε καθημερινός άνθρωπος να καταλαβαίνει πως ό,τι ανεβαίνει κάποια στιγμή κατεβαίνει και επομένως είναι φυσικό επακόλουθο σε μια καπιταλιστική κοινωνία οι οικονομικές αξίες να είναι απολύτως σχετικές και οι ανθρώπινες ζωές εκτεθειμένες σε έναν αέναο κύκλο χασούρας-κέρδους ενώ αντίθετα κάποιοι χρηματιστές για παράδειγμα σκέφτονται το ενδεχόμενο αυτοκτονίας επειδή οι μετοχές τους καταγκρεμίστηκαν «εν μια νυκτί» ωσάν αυτό να είναι κάτι πρωτόγνωρο και απίθανο ως φαινόμενο.

Κάποτε αυτό ονομαζόταν αλαζονεία.

Έχοντας λοιπόν κατά νου αυτό το πολύ απλό παράδειγμα που μόλις σου έδωσα, απορώ λοιπόν κι εγώ, όπως και άλλοι πολλοί συνάδελφοί μου, ποιος είναι τελικά αυτός που δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα. Αυτού του είδους η αντίφαση με εμπνέει και με διεγείρει ταυτόχρονα.

Τα έργα σου δείχνουν έναν ιδιαίτερο συνδυασμό σύγχρονης πολιτικής αντίληψης και ιστορικών αναφορών. Ποιες είναι οι βασικές επιρροές που σε καθοδηγούν στην καλλιτεχνική σου διαδικασία και ποια είναι τα στοιχεία που θεωρείς αναγκαία για να δημιουργήσεις ένα έργο που να «μιλάει» στον θεατή;

Στόχος μου είναι να αναφέρομαι σε ιστορικά γεγονότα που αναδεικνύουν την αξία της ανθρώπινης ζωής αλλά και μεταβατικές περιόδους όπου κάποιος εξετάζοντάς τες με την ασφαλή απόσταση του χρόνου μπορεί να αντλήσει δύναμη και έμπνευση, διαβάζοντας το πώς εξελίχθηκαν και άρα έχοντας στο μυαλό ότι τελικά κάτι καλό μπορεί να συμβεί στο τέλος. Για να μιλήσει κάτι στον θεατή πιστεύω πως το έργο πρέπει να έχει μια ενδιαφέρουσα ανθρώπινη ιστορία να διηγηθεί μαζί με την υποκειμενική αλήθεια του καλλιτέχνη που το παρουσιάζει. Η αντικειμενικότητα αποτελείται από αναρίθμητες υποκειμενικότητες.

Ζεις και εργάζεσαι στο Ελσίνκι από το 2003. Νιώθεις ότι η αλλαγή του περιβάλλοντος στη Φινλανδία έχει διευκολύνει τη δουλειά σου ως καλλιτέχνη; Υπάρχουν διαφορές στον τρόπο που αντιμετωπίζονται οι καλλιτέχνες στην Ελλάδα και στη Φινλανδία;

Ζω στο Ελσίνκι από το 2003 και εκτός Ελλάδας από το 1997. Καθώς καταλαβαίνεις έχω περάσει πλέον περισσότερο από το μισό της ζωής μου εκτός. Την Φινλανδία την λάτρεψα από την πρώτη στιγμή που πάτησα το πόδι μου και πολλές πτυχές του εαυτού μου έχουν αναπτυχθεί με τέτοιο τρόπο λόγω της παραμονής μου σε αυτή την χώρα. Δεν νομίζω να είχε διαμορφωθεί έτσι η δουλειά μου εάν ζούσα κάπου αλλού. ‘Η τουλάχιστον, μου είναι αδύνατον να φανταστώ πώς θα ήταν κάτι που δεν έχω ζήσει οπότε είναι δύσκολο να το γνωρίζω.

Μπορώ να πω ωστόσο πως στην Φινλανδία μου δίνουν να καταλάβω πως αυτό που κάνω είναι σημαντικό και το χρειάζονται.

Ακόμα και όταν πρόκειται για προκλητικά έργα που έχω εκθέσει κατά καιρούς, η παραγωγή των οποίων έχει χρηματοδοτηθεί από γνωστά Ιδρύματα. Εάν τα ίδια έργα παρουσιάζονταν ποτέ στην Ελλάδα θα μου ασκούσαν αυστηρότατη κριτική και ίσως και ποινικές διώξεις. Εκτιμώ πως αυτό έχει τις ρίζες του στο παρελθόν και στην φιλελεύθερη πολιτική που εφαρμόστηκε πριν και μετά την ανεξαρτησία της χώρας το 1917 (προσοχή, φιλελεύθερη και όχι νεο-φιλελεύθερη).

Για την ιστορία και μόνο, να αναφέρω σε αυτό το σημείο ότι επισήμως η κρατική εκκλησία στην Φινλανδία διαλύθηκε το 1870. Για τόλμα να μιλήσεις ανοιχτά για τον διαχωρισμό Εκκλησίας Κράτους στην Ελλάδα και θα καταλάβεις τι εννοώ. Θα σε πάρουν τουλάχιστον με τις πέτρες.

Είναι πραγματικά πολύ όμορφο να έχεις την δυνατότητα να συνομιλείς έστω και με έναν μικρό αριθμό ανθρώπων που καταλαβαίνει την γλώσσα σου. Πόσο μάλλον όταν συνειδητοποιώ ότι η εικαστική γλώσσα που χρησιμοποιώ είναι απαιτητική, πολυσύνθετη και πολλές φορές προκλητική.

Σε έναν κόσμο που φαίνεται να διαρκώς να αναπτύσσεται τεχνολογικά και να γίνεται πιο ψηφιοποιημένος, πώς βλέπεις την τέχνη να εξελίσσεται στο μέλλον; Νομίζεις ότι οι παραδοσιακές μορφές τέχνης θα συνεχίσουν να έχουν νόημα;

Όσο η ζωή μας ψηφιοποιείται τόσο η ανάγκη μας για επαφή με αναλογικές και απτές μορφές τέχνης θα εντείνεται. Ήδη κάποια φιλμάκια και πόλαροιντ που μέχρι δύο ή τρεις δεκαετίες πριν θεωρούνταν ελάχιστης ή μηδαμινής καλλιτεχνικής αξίας, πλέον απαντώνται σε γνωστές και σημαντικές συλλογές. Πιστεύω πως όσο ο άνθρωπος έχει ανάγκη την τροφή που καταναλώνει με τα ίδια του τα χέρια τόσο και η ανάγκη του για κάτι πιο χειροπιαστό και συγκεκριμένο θα υφίσταται.

Ίσως κάποια ήδη τέχνης να εισχωρήσουν σε ένα μουσειακό αρχείο και ίσως κάποιες παραδοσιακές μορφές έκφρασης να ενσωματωθούν σε κάτι νέο που εξελίσσεται τεχνολογικά. Σίγουρα η ανάγκη επαφής με την ανθρώπινη έκφραση θα υπάρχει όσο υπάρχει και η ανθρωπότητα.

Δεν ανήκω στην κατηγορία αυτών που δαιμονοποιούν την τεχνολογία ή το νέο γενικότερα αλλά ούτε και το μυθοποιώ. Προτιμώ να κάνω χρήση των ωφέλιμων καρπών της και να αδιαφορώ παντελώς για οτιδήποτε δεν με εξυπηρετεί.

Μερικοί καλλιτέχνες λένε ότι η καλλιτεχνική διαδικασία τους είναι θεραπευτική ή ενδοσκοπική. Πώς θα περιέγραφες τη δική σου σχέση με τη δημιουργία; Είναι για σένα μια μορφή αυτοθεραπείας ή απλά ένας τρόπος να επικοινωνήσεις με τον κόσμο γύρω σου;

Προσωπικά με ενδιαφέρει η επικοινωνία με τον κόσμο γύρω μου. Η ενδοσκόπηση είναι μια σημαντική διεργασία που όμως πρέπει να μεταμορφωθεί σε κάτι εκτός του εαυτού διότι σε εκείνη την περίπτωση το έργο τείνει να είναι αυτοαναφορικό. Όχι πως υπάρχει κάποιο πρόβλημα με αυτό απλά κάτι τέτοιο μάλλον δεν με ενδιαφέρει και τόσο. Μέσα από τα έργα μου ψάχνω να βρω τρόπους κατανόησης και νοήματος των φαινομένων της ζωής και των ανθρώπων που συνδέομαι μαζί τους με τον άλφα ή βήτα τρόπο. Αυτό από μόνο του μπορεί να είναι και θεραπευτικό.