Ο Αγιασμός των υδάτων, το πιάσιμο του Σταυρού, το πλύσιμο των εικόνων στα αγιασμένα νερά και ο χορός των καλικάντζαρων στο διάβα του χρόνου
Τα Θεοφάνια φανερώθηκε η τριαδικότητα Του Θεού, η Αγία Τριάδα. Παράλληλα, συνηθίζεται να λέγονται και «Φώτα», γιατί κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, την παραμονή των Θεοφανίων βαπτίζονταν οι οπαδοί της νέας θρησκείας. Ακόμη και στις αρχαίες θρησκείες αντικατοπτρίζεται η αναζήτηση της καθάρσεως από τον άνθρωπο.
Όπως όλες οι μεγάλες γιορτές, έτσι και τα Φώτα συνοδεύονται από μια σειρά από έθιμα και παραδόσεις. Οι πιο γνωστές από αυτές είναι:
Ο Αγιασμός των υδάτων και το πιάσιμο του Σταυρού
Οι ιερείς αγιάζουν τα νερά κάθε χρόνο μετά την πρωινή λειτουργία κι έπειτα πετούν μέσα έναν σταυρό. Σύμφωνα με το έθιμο, οι πιστοί βουτάνε για να πιάσουν τον σταυρό και μάλιστα όποιος καταφέρει να τον πιάσει θεωρείται ότι θα πάρει την ευλογία του και θα έχει καλή τύχη.
Ο Αγιασμός των σπιτιών
Οι ιερείς μετά τον αγιασμό των υδάτων, κυρίως στα χωριά, περνούν από τα σπίτια των κατοίκων και τα ραντίζουν με αγιασμό, δηλαδή με αγιασμένο νερό για να διώξουν τα κακά πνεύματα. Στις μεγάλες πόλεις τον αγιασμό αναλαμβάνουν συνήθως οι ίδιοι οι κάτοικοι των σπιτιών.
Το πλύσιμο των εικόνων στα αγιασμένα νερά
Πολλοί άνθρωποι σε κάποιες περιοχές μετά τον αγιασμό συνηθίζουν να πλένουν τις εικόνες ή άλλα αντικείμενα (σκεύη, εργαλεία κλπ) στα αγιασμένα νερά (θάλασσες, λίμνες, ποτάμια). Αυτό γίνεται, σύμφωνα με την παράδοση, για να ανακτήσουν τα αντικείμενα αυτά, μέσω του αγιασμένου νερού, τη δύναμη που έχασαν με την πάροδο του χρόνου. Αφού τελειώσουν το πλύσιμο πρέπει να πετάξουν το νερό σε μέρος που δεν πρόκειται να πατηθεί από άνθρωπο.
Ο χορός των καλικάντζαρων
Σε κάθε περιοχή της Ελλάδας συναντάμε και μια διαφορετική εκδοχή του μύθου αυτού. Το κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις οι καλικάντζαροι είναι μικρά σκανταλιάρικα όντα που τους αρέσει να κάνουν ζημιές. Σύμφωνα με τον μύθο, ζουν στο κέντρο της γης όπου πριονίζουν τον κορμό που την κρατάει. Κατά τη διάρκεια των γιορτών βγαίνουν στην επιφάνεια. Βέβαια, ο λόγος και ο τρόπος που ανεβαίνουν διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Σε κάποιες περιοχές θεωρείται ότι αρπάζουν όποιον τριγυρνά τη νύχτα και χορεύουν μαζί του μέχρι εξάντλησης (χορός των καλικάντζαρων). Μετά τον αγιασμό των σπιτιών επιστρέφουν στο κέντρο της γης όπου βρίσκουν τον κορμό να έχει επανέλθει στην αρχική του κατάσταση και ξαναρχίζουν το πριόνισμα.
Τα Κάλαντα Φώτων
Τα κάλαντα των Φώτων είναι εθιμοτυπικά τραγούδια, τα οποία τα τραγουδούν συνήθως μικρά παιδιά την παραμονή της μεγάλης γιορτής για να πάρουν κέρασμα ή χρήματα.
Η «Μπάμπω»(γριά) στον Έβρο
Η «Μπάμπω» (γριά) είναι το παραδοσιακό φαγητό της ημέρας στα περισσότερα χωριά του Έβρου, δηλαδή πρόκειται για το παχύ έντερο του χοίρου γεμισμένο με ψιλοκομμένο κρέας, πράσο, ρύζι και μυρωδικά, ενώ σε κάποια χωριά οι Μάρηδες μαγειρεύουν και τον «Πάππου», που είναι το στομάχι του χοίρου γεμιστό.
Τα «Σάγια» στα ανατολικά της Καβάλας
Στην Νέα Καρβάλη, ανατολικά της Καβάλας, αλλά και στο χωριό Ασκητές της Ροδόπης κάθε χρόνο την παραμονή των Θεοφανίων αναβιώνουν τα «Σάγια», ένα έθιμο που τηρούνταν σε όλη την Καππαδοκία.
Το έθιμο ήταν διαδεδομένο στους ορθόδοξους πληθυσμούς όλων των χωριών της Καππαδοκίας και η προετοιμασία ξεκινά από το απομεσήμερο, οπότε και οι κάτοικοι του χωριού συγκεντρώνουν ξύλα μπροστά στην εκκλησία.
Δημιουργείται μια θημωνιά με διάμετρο και ύψος ως πέντε μέτρα και μετά τον εσπερινό, γίνεται πλειοδοτικός διαγωνισμός. Όποιος προσφέρει τα περισσότερα έχει το προνόμιο να ανάψει τη φωτιά! Τα χρήματα από το διαγωνισμό διατίθενται στο ναό.
Οι «Αράπηδες» στην Δράμα
Ανήμερα των Φώτων, στη Νικήσιανη του Παγγαίου, στο Μοναστηράκι, στο Παγονέρι, στους Πύργους, στην Καλή Βρύση, στην Πετρούσα, στον Ξηροπόταμο, αλλά και στον Βώλακα της Δράμας, πραγματοποιείται με κάποιες διαφοροποιήσεις το δρώμενο των «αράπηδων». Ονομάζεται έτσι, καθώς οι συμμετέχοντες, μεταμφιέζονται φορώντας μαύρες κάπες που παρομοιάζουμε με φλοκάτες, καθώς και προβιές από γίδινα δέρματα και προσωπίδες με μυτερή κορυφή. Τα παπούτσια που φορούν οι συμμετέχοντες στο έθιμο ονομάζονται «τσερβούλια» και φτιάχνονται από ακατέργαστο δέρμα χοίρου. Το παντελόνι τους είναι μάλλινο και ονομάζεται «μπενεβρέκι». Στη μέση τους, φορούν τέσσερα ποιμενικά κουδούνια, τα οποία ονομάζονται «τσάνια» ενώ το πρόσωπο τους είναι καλυμμένο με την «μπαρμπότα» που προέρχεται από γίδινο δέρμα. Η μπαρμπότα στολίζεται με ένα λευκό μαντήλι, το οποίο έχει πάνω του χρωματιστά σχέδια, φλουριά και λουλούδια.
Δημιουργούνται ομάδες, οι οποίες όλες μαζί κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Επίσης, δύο αρχηγοί ομάδων συμμετέχουν σε μία σχηματική πάλη, μέχρι την τελική πτώση του ενός. Γύρω του, ακολουθεί μια μυσταγωγία, η οποία ολοκληρώνεται με την ανάσταση του νεκρού και τον ξέφρενο χορό όλων. Η διαδικασία αυτή συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από τον Δία. Επίσης, σχετίζεται με την «ανάσταση» της φύσης, μετά τη χειμερία νάρκη που φέρνει ο χειμώνας.
