Για τα προβλήματα των σύγχρονων εξαρτήσεων σε εφήβους, νέους και όχι μόνο μιλά στο «Ε» ο Δρ Ψυχολογίας και αν. υπεύθυνος των ΠΠΑ του ΑΠΘ Σ. Λαϊνάς
Περιγράφει τα στοιχήματα της θεραπευτικής διαδικασίας, αλλά και τις θεσμικές προκλήσεις που τίθενται επιτακτικές στις χώρες της Ευρώπης και του ανεπτυγμένου κόσμου
Οι…πατροπαράδοτες παραδόσεις των γιορτών, μαζί με τις οικογενειακές συγκεντρώσεις, τα φιλικά τραπέζια, τις παραδοσιακές συνταγές περιλαμβάνουν το τζογάρισμα, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχαγωγίας. Γι’ αυτό διαλέξαμε αυτές τις μέρες για να μιλήσουμε για ένα πρόβλημα εξαρτήσεων που δυστυχώς κατακτά όλο και περισσότερο χώρο, γνωρίζει ανησυχητική αύξηση και δυστυχώς δεν περιορίζεται στη διάρκεια του χρόνου. Πρόκειται για την εξάρτηση από το διαδικτυακό τζόγο και τα διαδικτυακά παιχνίδια και γι’ αυτά μας μιλά ο Σωτήρης Λαϊνάς, Ψυχολόγος, Διδάκτορας Ψυχολογίας και αναπληρωτής επιστημονικός υπεύθυνο των Προγραμμάτων Προαγωγής Αυτοβοήθειας του ΑΠΘ, ο οποίος συμμετείχε ως εμπειρογνώμονας στην πρόσφατη έκθεση της ομάδας Pompidou του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με τους κινδύνους και τις βλάβες που προκαλούνται από το διαδικτυακό παιχνίδι και το διαδικτυακό τζόγο.
Πώς εμφανίζονται τα φαινόμενα του διαδικτυακού τζόγου και των διαδικτυακών παιχνιδιών. Ποια εικόνα έχουμε σήμερα για τα ζητήματα εξαρτήσεων από τον τζόγο εν γένει στην Ελλάδα;
Με γοργούς ρυθμούς προχωράμε σε εντεινόμενα προβλήματα εξάρτησης, όπως και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και του αναπτυγμένου κόσμου. Μάλιστα, οι εκθέσεις της ESPAD στο μαθητικό πληθυσμό το 2019, που είναι το πιο πρόσφατο αριθμητικό δεδομένο που έχουμε για τη χώρα έδειξε ότι στον πληθυσμό των εφήβων έχουμε αρκετά ανησυχητικά επίπεδα ενασχόλησης με τον τζόγο, αλλά σίγουρα από την εμπειρία στο πεδίο, μέσα από τα προγράμματα απεξάρτησης γνωρίζουμε πολύ καλά ότι την τελευταία δεκαετία έχουμε πάρα πολλά αιτήματα από ενήλικες για ζητήματα με τον τζόγο.
Ποιες μορφές εξαρτήσεων συναντάμε;
Οι μορφές του τζόγου είναι είτε ο παραδοσιακός, δηλαδή σε καζίνο ή κλειστά του ΟΠΑΠ, αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα που έχουμε πλέον στην Ελλάδα είναι ο διαδικτυακός τζόγος, δηλαδή η πρόσβαση μέσω διαδικτύου σε πλατφόρμες, οι περισσότερες από αυτές είναι νόμιμες, κάποιες είναι και παράνομες, υπό την έννοια ότι δεν είναι εγκεκριμένες στην Ελλάδα. Το πρόβλημα είναι πολύ σύνθετο, γιατί είναι μια συνθήκη πολύ καταστροφική και από την έρευνα ξέρουμε ότι τα πιο εθιστικά είναι τα παιχνίδια που έχουν άμεση ανταπόδοση. Δεν είναι απόλυτα ακίνδυνο το πρωτοχρονιάτικο λαχείο, αλλά πολύ πιο σπάνια θα δούμε άνθρωπο να είναι εξαρτημένος από αυτό γιατί δεν παίρνει το αποτέλεσμα εκείνη την ώρα. Αντίθετα, από το Ξυστό ή το ΚΙΝΟ, τη ρουλέτα ή τα slot machines, έχουμε πολύ μεγαλύτερη εξάρτηση. Εδώ προκύπτει ένα ερώτημα γιατί έχουμε τότε θέμα και με το ΣΤΟΙΧΗΜΑ; Γιατί το άλλο πράγμα που μας λέει η έρευνα είναι ότι εθιστικά είναι αφενός τα γρήγορα παιχνίδια και αφετέρου τα παιχνίδια που συνδυάζουν τύχη και ικανότητα.
Πότε αρχίζει η συνήθεια να γίνεται επικίνδυνη ή καταστροφική;
Δεν υπάρχει ένα απόλυτο προφίλ. Καταστροφικό μπορεί να γίνει με μικρά ή μεγάλα ποσά και είναι ασφαλώς συνάρτηση των οικονομικών δυνατοτήτων. Έχουμε σοβαρά προβλήματα σε εφήβους και νεαρούς ενήλικες, όπου εκεί τα ποσά δεν είναι πολύ μεγάλα, αλλά μπορεί να είναι όλο το χαρτζιλίκι ή όλο το εισόδημα σε καθημερινή βάση, και επιπλέον, από την εμπειρία στο πεδίο έχει προκύψει ότι, αν και είχε θεωρηθεί ότι πρόκειται για ανδροκρατούμενο είδος εθισμού, παρατηρείται η τάση και σε γυναίκες μέσης ηλικίας και πάνω που έχουν προβληματική σχέση με τον τζόγο.
Συνδέονται τα ζητήματα εθισμού με το βιοτικό επίπεδο;
Αυτό που λέει η έρευνα είναι ότι όταν οι κοινωνίες αρχίζουν να αντιμετωπίζουν σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, κυρίως πλήττονται οι χαμηλότερες κοινωνικοοικονομικά τάξεις. Και έχει μια λογική αυτό. Γιατί αν χάσω ένα στοιχειώδες βιοτικό επίπεδο και δεν έχω το κοινωνικό δίκτυο να αντιρροπίσω κάπως, μπορεί ευκολότερα να στραφώ στον τζόγο για να ανακτήσω το βιοτικό μου επίπεδο. Κυρίως, στα προγράμματα που υποστηρίζουμε έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους με χαμηλό ή μέσο κοινωνικό επίπεδο.
Στο προφίλ αυτό μπορούμε να συναντήσουμε συνύπαρξη εθιστικών συμπεριφορών, δηλαδή πέρα από τον τζόγο κατάχρηση διεγερτικών ναρκωτικών, όπως κοκαΐνη ή αλκοόλ. Εκεί σε πρώτη ανάγνωση δεν μπορεί να ξεχωρίσεις και εύκολα ποιο πρόβλημα είναι το πιο βασικό και δεν ξέρω και αν χρειάζεται, υπό την έννοια ότι το προσεγγίζουμε ως ένα φάσμα συμπεριφορών που καταφεύγει ένας άνθρωπος για να αντιρροπίσει και η μία εξάρτηση διαδέχεται την άλλη.
Πότε διαπιστώνεται η προβληματική σχέση με το διαδικτυακό τζόγο ή τα διαδικτυακά παιχνίδια;
Η προβληματική σχέση διαπιστώνεται, με τον ίδιο τρόπο, όπως σε όλα τα προβλήματα εθισμού. Όταν αρχίζει να γίνεται κεντρική επιλογή στη ζωή του, κύρια ενασχόλησή του, όταν οι συνέπειες γίνονται δυσανάλογες με αυτές που μπορεί να σηκώσει και παρόλα αυτά συνεχίζει η προβληματική συμπεριφορά, όταν οι γύρω του κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου και ο ίδιος επινοεί μια σειρά από δικαιολογίες ή ψέματα για να διαφύγει της πίεσης, όταν υποτάσσει τις σχέσεις του στον εθισμό του (αλλάζει παρέες ή αποφεύγει ανθρώπους που τον ζορίζουν σε σχέση με τον εθισμό του), όταν έχει εντεινόμενη ενασχόληση παρότι οι συνέπειες αυξάνουν. Ειδικά στον τζόγο έχουμε και την παράμετρο ότι άμεσα μπορεί να είναι πολύ μεγάλες και οι οικονομικές συνέπειες και μάλιστα να κορυφωθεί πολύ άμεσα με αυτή την πολύ προβληματική δυναμική που έχει ο τζόγος, τη δύναμη του «ρεφαρίσματος». Το παράδοξο ότι δημιουργώ το πρόβλημα και θα το υπερβώ παραμένοντας σε αυτό. Η στάση αυτή είναι πολύ προβληματική, αλλά μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί συμβαίνει. Και αυτό είναι ένα από τα πρώτα στοιχήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουν οι άνθρωποι, να σταματήσουν την αιμορραγία. Να αποδεχθούν ότι όση ζημιά έγινε, έγινε και ακολουθώντας αυτό τον δρόμο μόνο θα μεγαλώνουν τη ζημιά.
Θεραπευτικά ποια είναι η προσέγγιση;
Θεραπευτικά προσπαθούμε να θέσουν και αυτό το στοίχημα που είναι όμως δύσκολο να το αποδεχθεί ένας άνθρωπος που έχει κάνει δύσκολες επιλογές. Εκεί παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και η δυναμική των μοτίβων, δηλαδή να δει άλλους ανθρώπους που έχουν πατήσει στα πόδια τους ακολουθώντας αυτό το δρόμο, που ουσιαστικά έχουν αναγνωρίσει ότι η ζημιά δεν έχει τέλος όσο ασχολούμαι με αυτό. Ακόμη, είναι σημαντική η αυστηρή οριοθέτηση στην αρχή ίσως και η ανάθεση του ελέγχου των οικονομικών σε άλλους ανθρώπους. Διότι, ο τζόγος έχει δύο πολύ σοβαρές συνέπειες, καθώς όπως λέει η έρευνα -αν και δεν θέλω μέρες γιορτινές να μας στεναχωρώ- είναι ότι η θνησιμότητα στους τζογαδόρους σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό είναι πέντε φορές πάνω λόγω αυτοκτονικών τάσεων και επιπλέον λόγω της στρεβλής εικόνας που φτιάχνει η κατάσταση αυτή της αίσθησης του ρεφαρίσματος, έχουμε υψηλή παραβατικότητα.
Υπάρχουν σήμερα ευρέως ανεπτυγμένα κυκλώματα τοκογλύφων;
Ναι, υπάρχουν σε μεγάλο βαθμό. Ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα που έχουν οι άνθρωποί μας είναι και αυτός ο φόβος, της αντιμετώπισης των κυκλωμάτων. Πολλές φορές οι περιουσίες χάνονται από τους τοκογλύφους και όχι από τον τζόγο. Αυτό είναι πολύ μεγάλο πρόβλημα που έχει και θεσμικές προεκτάσεις, για τη λειτουργία της Πολιτείας, του τραπεζικού συστήματος, των ελέγχων κλπ, είναι πολυδαίδαλο. Βέβαια, σε όλα τα προβλήματα των εξαρτήσεων, ακριβώς επειδή είναι προβλήματα που γεννιούνται στην κοινωνία βλέπουμε και ευρύτερες κοινωνικές παθογένειες.
Ήσασταν ο εκπρόσωπος της Ελλάδας στην ομάδα εμπειρογνώμων της Ομάδας Pompidou του Συμβουλίου της Ευρώπης, που είναι το αρμόδιο όργανο για θέματα εξαρτήσεων. Συντάξατε μία μελέτη για τη σύγχρονη βιβλιογραφία σχετικά με τον εθισμό στο διαδικτυακό τζόγο και τα διαδικτυακά παιχνίδια. Γιατί δόθηκε βαρύτητα ειδικά σε αυτά τα δύο είδη εξαρτήσεων;
Πρόκειται πλέον για τα δύο κύρια προβλήματα που αναγνωρίζει επίσημα πλέον η ψυχιατρική επιστήμη ως εθισμούς. Υπάρχουν και άλλα προβλήματα εθισμού στο διαδίκτυο όπως η πορνογραφία, η υπερβολική κατανάλωση, η συνεχής παρουσία στα κοινωνικά δίκτυα, ακόμη και η ψηφιακή υποχονδρίαση, δηλαδή η συνεχής αναζήτηση στο διαδίκτυο για συμπτώματα και ασθένειες. Όλα αυτά είναι πολύ σοβαρά και πλήττουν τη λειτουργικότητα των πολιτών, απλά αυτές οι δύο εξαρτήσεις , δηλαδή ο διαδικτυακό τζόγος και τα διαδικτυακά παιχνίδια έχουν τεκμηριωθεί από την ψυχιατρική επιστήμη πλέον ως αυτόνομες οντότητες.
Η έκθεση οδήγησε σε μια σειρά προτάσεων πολιτικών προς το Συμβούλιο της Ευρώπης, το οποίο και τις υιοθέτησε.
Ποια εκτιμάτε ότι είναι τα κύρια θεσμικά προβλήματα στην αντιμετώπιση αυτών των εξαρτήσεων;
Ένα ουσιαστικό ζήτημα που υπάρχει και το προσεγγίσαμε και στην ομάδα είναι ότι η αγορά του τζόγου χρειάζεται ρύθμιση. Υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί, όχι αρκετοί βέβαια, αν κρίνουμε από την επιθετικότητα των διαφημίσεων στον κλάδο και τα προϊόντα είναι πολύ εθιστικά. Κυρίως, στα διαδικτυακά παιχνίδια το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο, καθώς η αγορά είναι σχεδόν αρρύθμιστη. Και τα προϊόντα είναι έτσι στημένα ώστε να είναι εθιστικά. Αφιερώνονται πόροι ακριβώς προκειμένου να υπάρχουν δικλείδες που κάνουν πιο εθιστικά τα προϊόντα και οι χρήστες «εκπαιδεύονται» σε αυτό τον τρόπο. Εντός των εφαρμογών των παιχνιδιών υπάρχει κανονικοποιημένος τζόγος, δηλαδή ο τρόπος που το χρησιμοποιείς και κερδίζεις πόρους κλπ
Οι ρυθμίσεις είναι απαραίτητες, αλλά την ίδια στιγμή οι εταιρείες αυτές είναι πανίσχυρες και ασκούν πολύ μεγάλη επιρροή στην χάραξη των προληπτικών πολιτικών, στη λογική της ρύθμισης και όχι των απαγορεύσεων.
