Συμπληρώνονται δέκα έτη από τη θέσπιση της ευρωπαϊκής οδηγίας για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό (ΘΧΣ), όμως η εφαρμογή της στη χώρα μας βρίσκεται ακόμα στα σπάργανα
Γράφει ο Γιώργος Μελισσουργός, υπεύθυνος πολιτικής για τις προστατευόμενες περιοχές και τον χωρικό σχεδιασμό, WWF Ελλάς
Σύμφωνα με την οδηγία για τον ΘΧΣ (2014/89/ΕΕ), τα κράτη μέλη όφειλαν να έχουν θεσπίσει τα απαραίτητα θαλάσσια χωροταξικά σχέδια έως τον Μάρτιο του 2021. Η αδικαιολόγητη καθυστέρηση της χώρας μας να ανταποκριθεί σε αυτή την υποχρέωση είχε ως αποτέλεσμα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αρχικά, να κινήσει τη διαδικασία επί παραβάσει κατά της Ελλάδας (προειδοποιητική επιστολή τον Δεκέμβριο του 2021 και αιτιολογημένη γνώμη τον Απρίλιο του 2023). Και καθώς η χώρα μας εξακολουθούσε να μην σημειώνει πρόοδο, παραπέμφθηκε τελικά στο Δικαστήριο της ΕΕ στα τέλη της περσινής χρονιάς.
Ωστόσο το διακύβευμα δεν είναι μόνο το ότι η Ελλάδα εκτίθεται θεσμικά σε ευρωπαϊκό επίπεδο – μάλιστα είναι σχεδόν βέβαιο ότι η απόφαση του δικαστηρίου θα είναι καταδικαστική. Είναι κυρίως ότι δεν αξιοποιείται το σημαντικό εργαλείο του ΘΧΣ ώστε να προστατευτούν οι ελληνικές θάλασσες απέναντι σε ολοένα αυξανόμενες απειλές κάθε είδους και να διασφαλιστεί μια βιώσιμη «γαλάζια» ανάπτυξη. Πόσο ειρωνική είναι, άραγε, αυτή η παραγνώριση για μια χώρα, της οποίας η οικονομία και ο πολιτισμός είναι τόσο στενά συνυφασμένα με τη θάλασσα;
Γιατί είναι σημαντική η θαλάσσια χωροταξία;
Ο ΘΧΣ αποτελεί ουσιαστικά ένα μέσο για την ορθολογική οργάνωση των χρήσεων στη θάλασσα (αλιεία, τουρισμός, υδατοκαλλιέργειες, ΑΠΕ κ.ά.). Αναλύει και κατανέμει τις ποικίλες δραστηριότητες στον χώρο και στον χρόνο προκειμένου να επιτευχθούν οικολογικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί στόχοι. Από περιβαλλοντική άποψη, η θαλάσσια χωροταξία ανταποκρίνεται στην ανάγκη θωράκισης των θαλάσσιων οικοσυστημάτων απέναντι σε απειλές, όπως η υπεραλίευση ή η ρύπανση, αλλά και στις επείγουσες προτεραιότητες που θέτει η κλιματική κρίση για άμεση λήψη των κατάλληλων μέτρων.
Με τον ΘΧΣ διευθετούνται επίσης οι συγκρούσεις που υφίστανται ανάμεσα σε ανταγωνιστικές δραστηριότητες, είτε αυτές είναι πιο γνώριμες (π.χ. ιχθυοκαλλιέργειες και τουρισμός), είτε είναι σχετικά πρόσφατες και με ισχυρές τάσεις ανάπτυξης (π.χ. υπεράκτιες ΑΠΕ). Επιπρόσθετα, μεγάλη ανάγκη για ρύθμιση των δραστηριοτήτων υφίσταται για τον «πυκνό» παράκτιο χώρο: Εκεί, η μεγάλη συγκέντρωση χρήσεων κάθε μορφής, οι οποίες μάλιστα εξαρτώνται στενά η μία από την άλλη, επιφέρει πολυδιάστατες και σωρευτικές επιπτώσεις.
Τι οφείλει κατεπειγόντως να κάνει η Ελλάδα;
Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, αρμόδια εθνική αρχή για τον ΘΧΣ, χρειάζεται να αναλάβει άμεσα μια σειρά πρωτοβουλιών, όπως αυτές είχαν επισημανθεί σε ενημερωτικό σημείωμα του WWF Ελλάς προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις αρχές του έτους. Κατ’ αρχάς, οφείλει να ενσωματώσει ορθά τον ΘΧΣ στο εθνικό σύστημα χωροταξικού σχεδιασμού, αναβαθμίζοντας τη θέση των θαλάσσιων χωροταξικών πλαισίων έτσι ώστε αυτά να μην επικαθορίζονται από τις προβλέψεις των ειδικών χωροταξικών που ρυθμίζουν τις διάφορες τομεακές δραστηριότητες, κάτι το οποίο δεν συνάδει με τους στόχους και τις διατάξεις της ευρωπαϊκής οδηγίας. Επιπρόσθετα, χρειάζεται αποσαφήνιση και ενίσχυση στο νομικό μας πλαίσιο μιας σειράς παραμέτρων του ΘΧΣ έτσι όπως αυτές καθορίζονται στην ευρωπαϊκή οδηγία, όπως η συμμετοχή του κοινού στον σχεδιασμό (και μάλιστα «σε πρώιμο στάδιο» όπως αναφέρει η ίδια η οδηγία), η εξασφάλιση της οικοσυστημικής και ολοκληρωμένης προσέγγισης και η αποτελεσματική διαχείριση της αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε θαλάσσιο και παράκτιο χώρο,
Ακολούθως, το ΥΠΕΝ οφείλει να βελτιστοποιήσει και να θεσμοθετήσει την εθνική χωρική στρατηγική για τον θαλάσσιο χώρο, ένα ακόμα σημαντικό εργαλείο που προβλέπει το εθνικό μας νομικό πλαίσιο, η θέσπιση της οποίας επίσης καθυστερεί αδικαιολόγητα 2,5 χρόνια μετά τη σχετική δημόσια διαβούλευση και 2 χρόνια μετά την επίσημη παρουσίασή της. Και τέλος, οφείλει να δρομολογήσει άμεσα τη σύνταξη προδιαγραφών και την ανάθεση της εκπόνησης των σχετικών μελετών, αξιοποιώντας τα σημαντικά ερευνητικά αποτελέσματα μιας σειράς προγραμμάτων για τον ΘΧΣ, αλλά και την εμπειρία από την εφαρμογή και αξιολόγηση του ΘΧΣ σε άλλες χώρες (εξαιρετικά χρήσιμη ως προς αυτό είναι τόσο η ευρωπαϊκή πλατφόρμα για τον ΘΧΣ όσο και η σειρά αξιολογήσεων που έχει κάνει το WWF για την εφαρμογή του ΘΧΣ σε μια σειρά από θαλάσσιες περιοχές της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της Μεσογείου (για την τελευταία, βλ. εδώ την παρουσίασή της).
Δυστυχώς, όσο περισσότερο καθυστερούν οι προαναφερόμενες σημαντικές πρωτοβουλίες που οφείλει να αναλάβει η αρμόδια αρχή, τόσο θα αυξάνονται οι κίνδυνοι που απειλούν τις θάλασσές μας. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στις σωρευτικές επιπτώσεις μιας σειράς χρήσεων με σημαντικό, έτσι κι αλλιώς, αποτύπωμα, ή στη δυναμική έλευση νέων δραστηριοτήτων, ή στις εντεινόμενες συγκρούσεις χρήσεων. Οφείλεται επίσης στην εφαρμογή μιας σειράς αποσπασματικών πολιτικών και εργαλείων, όπως το εθνικό πρόγραμμα ανάπτυξης υπεράκτιων αιολικών πάρκων ή η επικείμενη αναθεώρηση του ειδικού χωροταξικού για τις υδατοκαλλιέργιες – και βέβαια περιττό να συμπεριλάβουμε στη δυσμενή αυτή εικόνα τα καταστροφικά προγράμματα έρευνας και εξόρυξης υδρογονανθράκων. Οι επιμέρους αυτές παρεμβάσεις δημιουργούν προτετελεσμένες καταστάσεις στον θαλάσσιο χώρο, μειώνοντας εκ προοιμίου την αποτελεσματικότητα του σχεδιασμού, ενώ επίσης οξύνουν, αντί να μετριάζουν μια σειρά προβλημάτων, η επίλυση των οποίων δεν μπορεί παρά να γίνει μέσα από την ολοκληρωμένη προσέγγιση του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού. Συγχρόνως, οι σχετικά νέες υποχρεώσεις που απορρέουν για τον θαλάσσιο χώρο από άλλες πολιτικές, π.χ. την ευρωπαϊκή στρατηγική για τη βιοποικιλότητα, τον νέο κανονισμό για την αποκατάσταση της φύσης ή την αναθεωρημένη οδηγία για τις ΑΠΕ, δημιουργούν με τη σειρά τους νέα ζητούμενα υψηλής προτεραιότητας, τα οποία επηρεάζουν τον ΘΧΣ και επιπρόσθετα απαιτείται κατάλληλη εναρμόνιση και συντονισμός.
Γίνεται έτσι σαφές ότι η τρέχουσα συγκυρία είναι κρίσιμη και ότι δεν υπάρχει περιθώριο για περαιτέρω ολιγωρία στη θέσπιση και εφαρμογή του ΘΧΣ. Αρκετός χρόνος έχει ήδη χαθεί για τη χωροταξία στη θάλασσα που από μόνη της έχει σοβαρές απαιτήσεις χρόνου, λόγω της φύσης και του νομικού καθεστώτος του θαλάσσιου χώρου αλλά και λόγω των πολυάριθμων εμπλεκομένων που καλούνται να συνδιαλλαγούν μεταξύ τους μέσα από τη διαδικασία του σχεδιασμού (ΥΠΕΝ, Υπουργεία Ναυτιλίας, Αγροτικής Ανάπτυξης, Τουρισμού, Εξωτερικών, Εθνικής Άμυνας αλλά και παραγωγικοί φορείς, πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα, κοινωνία των πολιτών). Η επικαλούμενη συνθετότητα της θαλάσσιας χωροταξίας ή ζητήματα γεωπολιτικής δεν συνιστούν δικαιολογία για μη συμμόρφωση της χώρας μας έναντι σαφών υποχρεώσεων, και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να εξηγήσουν τη μηδενική πρόοδο που έχει σημειωθεί κατά τα τελευταία χρόνια. Πρέπει επιτέλους η κραυγαλέα έλλειψη πολιτικής βούλησης για τη διασφάλιση ενός βιώσιμου μέλλοντος για τις ελληνικές θάλασσες μέσω του ΘΧΣ να δώσει τη θέση της σε μια σειρά σοβαρών πολιτικών αποφάσεων και συγκεκριμένων ενεργειών εκ μέρους της αρμόδια αρχής.
