Μελετώντας εδώ και πέντε περίπου χρόνια τις Οθωμανικές επετηρίδες (=Σαλναμέ) μεταξύ των ετών 1870 – 1900, έχω εντοπίσει πολλά αξιόλογα και άκρως ενδιαφέροντα στοιχεία που δεν έχουν δημοσιευτεί μέχρι σήμερα σε κανένα εγχειρίδιο τοπικής ιστορίας της Ξάνθης, ούτε σε κάποια άλλη γραπτή ή ηλεκτρονική πηγή. Σε αυτές, μεταξύ των άλλων, εντοπίζονται ονόματα Ξανθιωτών προεστών1 χριστιανών και μουσουλμάνων, με αξιώματα, τίτλους ευγενείας αλλά και βραβεύσεις σε ανώτατο επίπεδο2.
Μέχρι στιγμής παράσημα και τίτλους τιμής έχουν λάβει τέσσερα μόνον πρόσωπα. Το πρώτο λαμβάνει χριστιανός ορθόδοξος του Μιλλέτ των Ρούμ (Rum Millet) και πρόκειται για τον Δημήτριο Κουγιουμτζ(ί)ογλου (Kuyumcioğlu Dimitri) από την γνωστή επιφανή οικογένεια καπνεμπόρων του οίκου του Βασιλείου Κουγιουμτζόγλου3 , πατέρα του Δημητρίου και του Παντελάκη.
Ο δεύτερος είναι μουσουλμάνος, ο αγάς Σαλίμ (Salim ağa) μέλος της υποδιοίκησης του Ναχιγιέ της Γενισέας (Yenice Nahiyesi4), ο τρίτος είναι ο Χαφούζ Χαλήλ Εφέντη (Hafız Halil Efendi) μέλος της επιτροπής εκπαίδευσης και του συμβουλίου της Ισλαμικής κοινότητας5 και ο τελευταίος επίσης μουσουλμάνος, ο αγάς Αχμέτ (Ahmed ağa) διορισμένος μουδίρης (Müdür) και κατόπιν εκλεγμένος (Müdür Vekili) του Ναχιγιέ του Τζέλεπλι (Celebli Nahiyesi6). Γίνεται χατζής μετά το προσκύνημά του στη Μέκκα όπως το συνήθιζαν οι αξιωματούχοι της εποχής.
Ο Αχμέτ Αγάς, σύμφωνα με τις πρωτόλειες Οθωμανικές πηγές7, αναλαμβάνει το αξίωμα του μουδίρη το έτος Εγίρας 1310 . Δεν είναι ντόπιος από την περιοχή αλλά ξένος που ήρθε μαζί με αρκετούς ακόμη μετανάστες στο Ναχιγιέ του Τζέλεμπλι, άγνωστο όμως από που και πότε. Το πώς προκύπτει τούτη η σημαντική πληροφορία θα σας εξηγήσω παρακάτω. Ο Αχμέτ Αγάς κατείχε το αξίωμα8 αυτό για αρκετά χρόνια, συγκεκριμένα από το 1310, έως και το έτος Εγίρας 1317, δηλαδή από το 1892/3-1899/1900.
Κατά την διάρκεια της θητείας του ο Αχμέτ Αγάς παρασημοφορήθηκε με την ανώτατη διάκριση Nişan ve Zişam9, όταν σουλτάνος ήταν ο Αβδουλχαμίτ Β’. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς την ημερομηνία τούτης της πολύ σημαντικής βράβευσης για τον Πρόεδρο ενός σχετικά όχι και τόσο σημαντικού ναχιγιέ του βιλαετιού της Αδριανούπολης, ούτε και τους λόγους που την επέτρεψαν. Γνωρίζουμε όμως το έτος της διάκρισης10 που είναι το 1316 (=1898/99).
Δίχως να χάσω ούτε λεπτό, σκέφτηκα να επισκεφτώ για μια ακόμη φορά τον εγκαταλειμμένο σήμερα οικισμό του Τζέλεμπλι (=Αγέλη) και να αναζητήσω τον τάφο του κάπου ανάμεσα στα εκατοντάδες μνήματα των τεσσάρων παλιών μουσουλμανικών νεκροταφείων, με όπλο την τύχη και την επιμέλεια, εκεί που κείνται οι νεκροί ξεχασμένοι από όλους στον χώρο και στον χρόνο.
Μνήματα που όταν περνούν οι αιώνες, αποκτούν μια άλλη διάσταση από αυτήν που αρχικά κατασκευάστηκαν. Τούτα τα σπάνια μνήματα, πραγματικά έργα τέχνης και λόγου, μετά από τόσα πολλά χρόνια μετατρέπονται σε μνημεία11 και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο πρέπει και οφείλουμε να δείχνουμε τον ανάλογο σεβασμό.
Τελικά «η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς», όπως είπε ο Βιργίλιος, και έτσι μετά από πολλές μέρες αναζήτησης, καταφέραμε να εντοπίσουμε μαζί με τον άριστο θεολόγο του Ισλάμ και γνώστη της οθωμανικής γλώσσας, αξιοσέβαστο διδάσκαλο κύριο Σεντάτ Καράνταγη (Sayın Sedat Karadayi Hoca), τον τάφο και την ταφική στήλη του Αχμέτ Αγά.
Η μονόσωμη ταφική στήλη που καλύπτεται με πολύπτυχο σαρίκι της τάξης των λειτουργών του ιερού νόμου του Ισλάμ είναι τοποθετημένη πάνω σε πέτρινο βάθρο με οπή στο κέντρο, έχει ύψος 1,62εκ., πλάτος 0,31εκ. και πάχος 0,11εκ. Στέκεται όρθια στο ακριβές σημείο που τάφηκε ο νεκρός, χωρίς να έχει μετακινηθεί όπως συμβαίνει με πολλές άλλες ταφικές στήλες της ίδιας περιοχής.
Στους δώδεκα στίχους της ταφικής τούτης στήλης, ατόφια μαρμαρόπετρα απίστευτης ομορφιάς, ο καλλιτέχνης μεταφέρει σε καλλιγραφική γραφή ταλίκ (Tal΄ık) που είναι μια ιδιαίτερη γραφή ειδική για ταφικές στήλες, αφού δίνει την αίσθηση τρισδιάστατων γραμμάτων με βάθος και έχει μια ελαφριά κλίση προς τα επάνω και δεν είναι σε ευθυγραμμισμένη σειρά, την έμμετρη επιγραφή του σήματος.
Το κείμενό της είναι σε λόγια οθωμανική γλώσσα και παραπέμπει σε περσική ποίηση με στίχους που δύσκολα μεταφράζεται το νόημα λέξη προς λέξη. Γι αυτόν τον λόγο, επιχειρούμε και την ποιητική μεταγραφή της, με χρήση τριών παλιών λεξικών για να είμαστε τελικά πολύ κοντά στο νόημα των πραγματικά υπέροχων αυτών στίχων.
Ο αιώνιος
Ω επισκέπτη, πάρε από μένα το καλό παράδειγμα, μην ολιγωρείς και μην αφήσεις την αμέλεια να σε νικά, μάθαινε και πρόσεχε.
Είχα ελπίδες ότι θα ζήσω πολύ καιρό αλλ᾽απροσδόκητα μου ήρθε η Υψηλή εντολή της επιστροφής και μου προσφέρθηκε το ποτήρι του θανάτου.
Έτσι, η ψυχή μου προσανατολίστηκε κατευθείαν προς τον σωστό δρόμο του άλλου κόσμου, αυτού της μέλλουσας ζωής.
Η ψυχή μου πήρε τον δρόμο της επιστροφής το έτος Εγίρας χίλια τριακόσια και είκοσι
Κι έφτασε η ψυχή μου στον αόρατο κόσμο των νεκρών, των πνευμάτων και των αγγέλων κι εκεί βρήκε τον τόπο της ανάπαυσης.
Για να παραμείνει αιώνια η φήμη και το κλέος του Χατζή Αχμέτ που προέρχεται από την τάξη των μεταναστών,
Η πέτρα αυτή θα είναι πλέον το μόνο παράσημό μου και θα είναι το κατάλληλο σήμα για να παραδειγματίζονται οι περαστικοί.
Ω επισκέπτη, κάνε μια αγνή και ειλικρινή προσευχή για την άφεση και την συγχώρεση των αμαρτιών μου: ας μου απονεμηθεί χάρη από τον Ύψιστο, αν είμαι άξιος.
Κι άμποτε να᾽ρθει η Υψηλή προσταγή (φιρμάνι) που θα με απαλλάσσει οριστικά από όλες μου τις αμαρτίες και θα μου δοθεί συγχώρεση, ώστε να με υποδεχτούν ευμενώς στον παράδεισο.
Ευχή
Έτος 1320 την 28η του Τζεμαζιγελαχήρ (= έτος 1902 την 2η Οκτωβρίου).
Στην ταφική επιγραφή του ο Αχμέτ αγάς προτάσσει την ιδιότητα του προσκυνητή: Χατζή Αχμέτ και όχι σκέτο Αχμέτ Αγά (όπως εντοπίστηκε στις οθωμανικές γραπτές πηγές), που σημαίνει ότι μεταξύ των ετών Εγίρας 1316–1320 (1898-1902), από την παρασημοφόρησή του έως την χρονιά του θανάτου του, πήγε στην Μέκκα και πήρε τον ιερό τίτλο του Χατζή. Και μ᾽αυτή του την ιδιότητα προτιμά να τον θυμούνται οι περαστικοί, ως καλός και πιστός μουσουλμάνος, παρά τις σημαντικές εν ζωή τιμητικές διακρίσεις του. Θεωρεί πλέον πως το μνήμα του (η ταφική του στήλη), θα είναι το μόνο του παράσημο, σε αντιδιαστολή μ αυτά που του αποδόθηκαν όσο ζούσε και επιθυμεί από αυτό το σήμα να παραδειγματίζονται οι περαστικοί διαβάτες.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Αυτό που θα ήθελα όμως να μείνει περισσότερο από τούτην την έρευνα, είναι η ευαισθητοποίηση για τα ταφικά μνημεία του παρελθόντος, ο σεβασμός σε όλους τους νεκρούς, ο σεβασμός στην διαφορετικότητα, η αρμονική συνύπαρξη των δύο κοινοτήτων και η κοινή μας πολιτισμική κληρονομιά που με έναν μαγικό τρόπο δεν μας χωρίζει, αλλά αντιθέτως μας ενώνει, ώστε να συμβιώνουμε στον ίδιο τόπο, στην ίδια πόλη εμείς και τα παιδιά μας, ως ένα μοναδικό φαινόμενο παράδειγμα προς μίμηση σε όλη την Ευρώπη.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Γιώργος Φ. Μπατζακίδης
Ιστορικός Ερευνητής
Ιστορικός-Ερευνητής
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
- Εννοούμε τους πολίτες που κατοικούσαν στον Καζά (πρωτεύουσα) της Ξάνθης που τότε ονομαζόταν Ισκέτσε Καζασί (İskeçe Kazası). E.V.S. (Edirne Vilayet Salnamesi) sene 1316, σελ. 140. Στο εξής E.V.S
- Αξιώματα όπως ¨Miri Miran, Kapıcıbaşı, Kaymakam, Naib, Reis, Müdür¨. Τίτλοι ευγενείας και προσφωνήσεις όπως ¨Muteberanından, Esrafından, Vucuhundan. Παρασημοφορήσεις όπως ¨Nişan ve Zişam¨ τα οποία συνήθως συνοδεύονταν με μετάλλιο και πάπυρο.
- Αφορά τον καπνέμπορο που έχτισε τις δίδυμες κατοικίες για τους δύο γιούς του που σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο της Ξάνθης γνωστό και ως Φ.Ε.Ξ.
- E.V.S., ό.π. σελ. 144.
- E.V.S., ό.π. σελ. 142.
- Ναχιγιές (=υποδιοίκηση) του Τζέλεμπλι που σήμερα ονομάζεται Αγέλη, ήτανένας από τους πέντε της. Το Τζέλεμπλι δηλαδή υπήρξε κεφαλοχώρι ή κωμόπολη. Ο πληθυσμός του υπολογίζεται πως στην ακμή του έφτασε τις 2.000.
- E.V.S., Sene 1310, σελ. 157.
- Müdir αυτός που ξέρει να διοικεί, ο ικανός στη διαχείρηση, ο διευθυντής (από την Γαλλική λέξη directeur/directör). Ακόμη, αυτούσια η έκφραση που μας ενδιαφέρει ¨Nahiyede en büyük me’mur¨, δηλαδή, ο Επιφανέστερος (από άποψη κύρους) των δημοσίων λειτουργών του Ναχιγιέ. Θα μπορούσαμε να πούμε ο Πρόεδρος του Ναχιγιέ του Τζέλεμπλι Αχμέτ Αγά. Müdir Vekili που σημαίνει επί λέξει, ο αναπληρωτής αυτού που ξέρει να διοικεί και όχι όπως πολλοί μεταφράζουν ως ¨ο αναπληρωτής διευθυντής¨ που είναι μεταγενέστερη και νεωτεριστική έκφραση. Για το αξίωμα βλ. FERİT DEVELLİOĞLU TÜRKÇE ANSIKLOPEDİK, , 34 BASKI, ANKARA 2020, σελ. 828.
- Την απόδοση μεταλλίων τιμής, έχει εισάγει ο Αμπντούλ Αζίζ από πρώτη στιγμή μάλιστα της ανάρρησης του στο θρόνο στις 12 Δεκεμβρίου του 1861. Μετάλλια όμως εγκαινίασε και ο Αβδούλ Χαμίτ Β’ που είναι και ο Σουλτάνος που αφορά την εν λόγω παρασημοφόρηση και συγκεκριμένα στις 16 Ιουλίου του 1878 το μετάλλιο II. Abdülhamid’ in “el-gāzî” και στις 17 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους το μετάλλιο nişân-ı âlî-i imtiyâz. Βλ. σχετικά İslam Ansiklopedisi, 33, σελ., 154-156, όπου η σχετική βιβλιογραφία. Metin Erüreten, Osmanlı Madalyaları ve Nişanları: Belgelerle Tarihi, İstanbul 2001. Edhem Eldem, İftihar ve İmtiyaz: Osmanlı Nişan ve Madalyaları Tarihi, İstanbul 2004. İbrahim Artuk, “Nişân-ı Osmânî”, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı, sy. 10, İstanbul 1962, s. 76. J. M. Landau – Ch. Pellat, “Nis̲h̲s̲h̲ān”, EI (İng.), VIII, 57-62.
- E.V.S., ό.π., σελ. 277.
- Άγγελος Παληκίδης ¨Μια σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία, όχι μόνο διατηρεί τη μνήμη των πολιτισμών της, αλλά την ενσωματώνει στην κουλτούρα της και αποκομίζει από αυτήν υπεραξία¨. Παρατηρητής της Θράκης 18/03/2022. Θύελλα αντιδράσεων για την καταστροφή παλιού μουσουλμανικού νεκροταφείου στον Πετεινό – Παρατηρητής της Θράκης | Παρατηρητής της Θράκης | Νέα από την Θράκη, την Ελλάδα & τον Κόσμο (paratiritis-news.gr).
ΛΕΞΙΚΑ – ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
ΑΒΡΑΑΜ ΜΑΛΙΑΚΑ, ΤΟΥΡΚΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ 1876.
ΙΩΑΝΝΗ ΧΛΩΡΟΥ, ΤΟΥΡΚΟ-ΕΛΛΝΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ 1899.
FERİT DEVELLİOĞLU, TÜRKÇE ANSİKLOPEDİK, 34BASKI, ANKARA 2020.
