Συνέντευξη με την Επίτιμη Έφορο Αρχαιοτήτων Κωνσταντίνα Καλλιντζή για το έργο και την προσωπικότητά της
Με την ανασκαφή της στο νεκροταφείο των Κλαζομενίων τεκμηρίωσε την παρουσία των πρώτων αποίκων για 70 – 80 χρόνια στην περιοχή των Αβδήρων
Οι άνθρωποι φεύγουν είναι η κοινή μας μοίρα…όμως συνεχίζουν να ζουν μέσα από τις μνήμες και τις αφηγήσεις των ανθρώπων που συμπορεύτηκαν που μοιράστηκαν κοινά βιώματα, που δέθηκαν με χαρές και λύπες…Συνεχίζουν να ζουν όταν κατά την διάρκεια της πορείας τους αφήνουν ισχυρό αποτύπωμα, όταν ανοίγουν δρόμους στην επιστημονική γνώση για να πορευτούν οι επόμενοι άλλοι και να κατακτήσουν την αλήθεια. Μια τέτοια περίπτωση είναι η αρχαιολόγος, Εύη Σκαρλατίδου, που έφυγε από τη ζωή στις 17 Ιανουαρίου 2024. Από το 1976 έως το 1988 εργάστηκε στον αρχαιολογικό χώρο των Αβδήρων και με το ανασκαφικό της έργο ανέδειξε πολλές κρυμμένες πτυχές της ιστορίας των Αβδήρων. Για τη σημασία του έργου της αλλά και για την προσωπικότητά της, μας μιλά η Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων Κωνσταντίνα Καλλιντζή.
-Κυρία Καλλιντζή, ποια ήταν η αρχαιολόγος, Εύη Σκαρλατίδου, που έφυγε από τη ζωή στις 17 Ιανουαρίου 2024;
Κ. Καλλιντζή: Η αρχαιολόγος Ευδοκία (Εύη) Σκαρλατίδου κατάγεται από την Μαρώνεια του Νομού Ροδόπης. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κομοτηνή, όπου και ολοκλήρωσε την Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Σπούδασε Αρχαιολογία στο Τμήμα Αρχαιολογίας και Τέχνης της Φιλοσοφικής σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μετά την απόκτηση του πτυχίου της επέστρεψε στην Κομοτηνή, όπου βρισκόταν η έδρα της ΙΘ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων που είχε αρμοδιότητα σε όλη την Θράκη. Από το 1976 έως το 1981 εργάστηκε με διάφορες συμβάσεις στον αρχαιολογικό χώρο των Αβδήρων. Ως μόνιμη αρχαιολόγος υπηρέτησε στην ίδια Εφορεία μέχρι το 1988. Το διάστημα αυτό υπήρξε υπεύθυνη για την περιοχή των Αβδήρων, ενώ διενήργησε ανασκαφές στην Πλωτινόπολη Διδυμοτείχου. Τον Ιανουάριο του 1989 πήρε μετάθεση για την ΙΣΤ΄ΕΠΚΑ Θεσσαλονίκης, όπου διετέλεσε Αναπληρώτρια Προϊσταμένη κατά το διάστημα 2002 -2008. Μία από τις σημαντικότερες εργασίες της στην Εφορεία αυτή υπήρξε η ανασκαφή εκτεταμένου τμήματος του ελληνιστικού νεκροταφείου της Θέρμης. Το 2001 πήρε τον τίτλο της διδάκτορος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ. Αφυπηρέτησε τον Νοέμβριο του 2011.
-Ποιο είναι το ανασκαφικό της έργο στον αρχαιολογικό χώρο των Αβδήρων;
Κ. Καλλιντζή: Η Ευδοκία Σκαρλατίδου, όπως είπαμε, εργάστηκε πολλά χρόνια στον χώρο αυτόν. Ως επιστημονική βοηθός υπήρξε υπεύθυνη ανασκαφικών τομέων στην περιοχή του δυτικού τείχους του νοτίου περιβόλου της πόλης, δηλαδή στον σημερινό οργανωμένο και επισκέψιμο αρχαιολογικό χώρο των Αβδήρων. Αργότερα, ως μόνιμη αρχαιολόγος, ανέσκαψε διάφορους τάφους στο νεκροταφείο των τύμβων, το αρχαϊκό νεκροταφείο των Κλαζομενίων και ιδιωτικές κατοικίες μέσα στην πόλη.
-Ποιο είναι το στίγμα που άφησε στην περιοχή;
Κ. Καλλιντζή: Αναμφίβολα η ανασκαφή και η δημοσίευση του νεκροταφείου των Κλαζομενίων.
-Θα μπορούσατε να γίνετε πιο σαφής για τους αναγνώστες μας;
Κ. Καλλιντζή: Ναι, φυσικά. Και θα ξεκινήσω με μια ιστορία από την …Ιστορία. Ήταν από πάντα γνωστό ότι τα Άβδηρα είναι αποικία δύο ιωνικών πόλεων: των Κλαζομενών και της Τέω. Οι Κλαζομένιοι ήλθαν ως άποικοι γύρω στο 654 π.Χ. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι με τον αρχηγό τους, τον Τιμήσιο, εκδιώχθηκαν από τους Θράκες και έφυγαν από την περιοχή. Και αυτή η άποψη επικρατούσε στον επιστημονικό κόσμο μέχρι το 1982.
-Τί έγινε τότε και άλλαξε η άποψη;
Κ. Καλλιντζή: Έγινε ένα μεγάλο εγγειοβελτιωτικό έργο στην περιοχή των Αβδήρων. Μια αποστραγγιστική τάφρος που αποξήρανε την πεδινή έκταση από το σημείο που είναι γνωστό ως Βάλτα Ζαμπάκη μέχρι τη θάλασσα.
-Και πώς αυτή η τάφρος έφερε την επιστημονική αλλαγή;
Κ. Καλλιντζή: Και όμως, την έφερε. Διότι με τις πρώτες «τσαπιές» του σκαπτικού μηχανήματος εμφανίστηκαν αρχαία. Επρόκειτο για πήλινα αγγεία. Την ανασκαφή ανέλαβε η Ευδοκία Σκαρλατίδου. Γρήγορα αποδείχτηκε ότι ήταν τάφοι παιδιών. Η έρευνα κράτησε πέντε ανασκαφικές περιόδους, μέχρι το 1987, και έφερε στο φως 282 τάφους. Η Σκαρλατίδου δεν αρκέστηκε στην υποδειγματική δική της εργασία, αλλά συνεργάστηκε με επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων, όπως τον ανθρωπολόγο, καθηγητή του Πανεπιστημίου Adelphi της Ν. Υόρκης Αναγνώστη Αγελαράκη, και εν τέλει δημοσίευσε τα αποτελέσματα των ερευνών της σε πολλά επιστημονικά άρθρα. Κυρίως, όμως, με το αρχαιολογικό αυτό υλικό εκπόνησε την διδακτορική της διατριβή. Εκείνο που άλλαξε τις επιστημονικές αντιλήψεις για την περιοχή μας είναι τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την μελέτη αυτή.
-Ποια είναι αυτά τα αποτελέσματα;
Κ. Καλλιντζή: Πρώτον, ότι οι Κλαζομένιοι δεν εγκατέλειψαν τα Άβδηρα. Ταλαιπωρήθηκαν πολύ, παρέμειναν όμως για 70-80 χρόνια και πάλεψαν για να εδραιώσουν την αποικία τους. Δεύτερον, ότι ο μεγαλύτερος εχθρός τους δεν ήταν οι Θράκες, αλλά το κακό κλίμα της ελώδους περιοχής που προκαλούσε ασθένειες και θανάτους των βρεφών και των μικρών παιδιών. Και μια αποικία που χάνει τους μελλοντικούς πολίτες της δεν μπορεί να ευδοκιμήσει, εξασθενεί. Η παραμονή των Κλαζομενίων μέχρι να έλθουν οι δεύτεροι άποικοι, οι Τήιοι το 545 π.Χ. επιβεβαιώθηκε και από τις ανασκαφές της αρχαιολόγου Χάιδως Κουκούλη-Χρυσανθάκη στην Βάλτα Ζαμπάκη. Εκεί βρέθηκαν τα τείχη και άλλες εγκαταστάσεις της αποικίας αυτής.
-Αφηγηθείτε μας κάποια βιώματα που σας συνδέουν. Πώς γνωριστήκατε;
Κ. Καλλιντζή: Γνώρισα την Εύη το 1985, όταν, ως συμβασιούχος αρχαιολόγος, πήρα μέρος στην ανασκαφή της Πλωτινόπολης στην οποία ήταν η ίδια υπεύθυνη. Πρόκειται για ένα πολύ μεγάλο κτηριακό συγκρότημα, η ανασκαφή του οποίου συνεχίστηκε αργότερα από τον Ματθαίο Κουτσουμανή και σήμερα έχει ενταχθεί σε προγράμματα ανάδειξης από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Έβρου. Η Εύη, παρόλο που δεν με γνώριζε, με εμπιστεύθηκε σε διοικητικές και ανασκαφικές εργασίες, καθώς και στην παρακολούθηση της συντήρησης των ψηφιδωτών δαπέδων που έκαναν οι συντηρητές Θανάσης και Φωτεινή Κανέλλη. Η εμπιστοσύνη αυτή, υπήρξε για μένα ιδιαίτερα σημαντική.
-Τι ήταν αυτό που χαρακτήριζε την Εύη Σκαρλατίδου ως προσωπικότητα και ως επιστήμονα;
Κ. Καλλιντζή: Ήταν επιμελής και οργανωτική, συνεπής και αφοσιωμένη στο έργο της, ιδιαίτερα αυστηρή με τα λάθη, όχι όμως τιμωρητική, αλλά δίκαιη στην απόδοση ευθυνών. Χειριζόταν άριστα την ψυχολογία των συνεργατών της με τον έπαινο και τον ψόγο στις …δόσεις που έπρεπε.
Δημοσίευσε το μεγαλύτερο μέρος του αρχαιολογικού υλικού που η ίδια έφερε στο φως, πράγμα που δεν είναι αυτονόητο. Έτσι, μας άφησε σημαντική παρακαταθήκη με τις δημοσιεύσεις της, εργασίες στις οποίες ανατρέχουμε και τις συμβουλευόμαστε πολλές φορές, τόσο για επιστημονικούς, όσο και για διοικητικούς λόγους.
-Τι εμπειρίες μοιραστήκατε μαζί της σε σχέση με το αντικείμενό σας;
Κ. Καλλιντζή: Η πρώτη ανασκαφή που ανέλαβα ως συμβασιούχος αρχαιολόγος της ΙΘ΄ ΕΠΚΑ στα Άβδηρα είχε υπεύθυνη την Εύη. Μου ανέθεσε έναν τομέα στην περιοχή της Άσπρης Άμμου στην παραλία του Αη-Γιάννη. Η ανασκαφή έφερε στο φως ένα συγκρότημα δωματίων, το οποίο η ίδια ερμήνευσε ως αποθήκες που σχετίζονται με το ανατολικό λιμάνι της πόλης. Σήμερα ο χώρος αυτός είναι περιφραγμένος από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ξάνθης και αποτελεί μία από τις στάσεις οργανωμένων περιηγητικών διαδρομών.
Για μένα η «μαθητεία» κοντά της υπήρξε πολύ σημαντική. Η άσκηση του επαγγέλματος του αρχαιολόγου στις Εφορείες Αρχαιοτήτων, είναι, ξέρετε, σαν τα «αλληλοδιδακτικά σχολεία». Στο Πανεπιστήμιο μαθαίνουμε θεωρητικά επιστημονικά ζητήματα. Την καθημερινότητα την μαθαίνουμε στο πεδίο και στο γραφείο. Σε αυτό η Εύη υπήρξε ιδιαίτερα μεταδοτική. Μου έδειξε πώς να κρατάω ημερολόγια, πώς να αρχειοθετώ τις φωτογραφίες, πώς να τακτοποιώ τα αρχαία στις αποθήκες και πολλά άλλα αφανή καθημερινά πράγματα που δεν τα βάζει ο νους κάποιου που δεν σχετίζεται άμεσα με το επάγγελμά μας. Είναι όμως απαραίτητα και καθοριστικά για την μελέτη, την προστασία και την ανάδειξη των αρχαίων. Έτσι μπόρεσα και εγώ με τη σειρά μου να διδάξω αυτή τη φροντίδα που δεν περιγράφεται με λόγια στις νεότερες αρχαιολόγους που μαθήτευσαν κοντά μου και αποτελούν σήμερα στελέχη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ξάνθης. Όταν, για παράδειγμα, η σημερινή προϊσταμένη της Εφορείας Μαρία Χρυσάφη κάνει μια ανασκαφή, ο τρόπος που θα χαράξει τα ανασκαφικά τετράγωνα, που θα πάρει τις μετρήσεις, που θα καταγράψει τα ευρήματα, που αρχειοθετήσει το φωτογραφικό υλικό, οφείλεται έμμεσα, στην Ευδοκία Σκαρλατίδου. Πιο άμεση επαφή έχει μαζί της, όταν χρησιμοποιεί για το διδακτορικό της τα υποδειγματικά ανασκαφικά ημερολόγια που μας έχει αφήσει.
Και πρέπει να τονίσω, ακόμα, ότι όλα αυτά γίνονταν μέσα στο εξαιρετικό κλίμα συνεργασίας που είχε δημιουργήσει και συντηρούσε ο Προϊστάμενος της Εφορείας Διαμαντής Τριαντάφυλλος.
– Αναφερθείτε διεξοδικά στο επιστημονικό της έργο και σε ό,τι κρίνετε ότι θα «φωτίσει» τη ζωή και το έργο της στην περιοχή μας
Κ. Καλλιντζή: Για την περιοχή μας είναι σημαντική η συμμετοχή της στην αποκατάσταση του Αρχοντικού Παμουκτσόγλου στα Άβδηρα στο οποίο στεγάστηκε η αρχαιολογική συλλογή των Αβδήρων πριν από την ίδρυση του Μουσείου. Αποτελεί επίσης τον ξενώνα της Εφορείας στον οποίον πολλές «φουρνιές» νέων αρχαιολόγων φιλοξενηθήκαμε στην διάρκεια των επιστημονικών εργασιών μας. Έγραψε μάλιστα και την ιστορία της οικογένειας σε άρθρο που συνέταξε με τον αρχιτέκτονα Μανόλη Αναγνωστίδη και δημοσιεύτηκε το 1984 στα Θρακικά Χρονικά.
Εκτός από την ανασκαφή του νεκροταφείου των Κλαζομενίων που σας ανέφερα, η Σκαρλατίδου ανέσκαψε αρχαία σπίτια του 5ου και 4ου αι. π.Χ. μέσα στον βόρειο περίβολο των Αβδήρων. Η ανασκαφή αυτή μας έδειξε πώς ήταν οι ιδιωτικές κατοικίες στο τμήμα αυτό της πόλης, και μας έδωσε πολύ σημαντικά ευρήματα. Μέρος τους μελετά σήμερα η Κυριακή Χατζηπροκοπίου στην διδακτορική της διατριβή. Διενήργησε επίσης επιφανειακές έρευνες στο πεδινό τμήμα του Νομού Ξάνθης, το υλικό των οποίων χρησιμοποίησα στην δική μου διατριβή. Τα αναφέρω όλα αυτά για να σας δείξω πόσο η δουλειά μας είναι αλληλένδετη με τη δουλειά των προκατόχων μας, και πόσο μας επηρεάζει ο τρόπος που άσκησαν την επιστήμη τους και τα καθήκοντά τους.
Η Σκαρλατίδου, εκπόνησε, επίσης, ενδιαφέρουσες μελέτες αρχαίων αντικειμένων. Αναφέρω, για παράδειγμα, την επιτύμβια στήλη ενός ιππέα με τον ιπποκόμο του, η οποία εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο των Αβδήρων και είναι ενδεικτική της ειρηνικής διαβίωσης Θρακών και Ελλήνων κατά τον 1ο αι. π.Χ. – 1ο αι. μ.Χ. Τα ταφικά μνημεία της Αρτεμισίας και του Αναξιδίκου του 5ου αι. π.Χ. που επίσης βρίσκονται στην έκθεση. Την μελέτη δύο επικράνων (διακοσμητικών στοιχείων) από έναν βωμό των αρχών του 5ου αι. π.Χ. Την μελέτη διακοσμημένων πήλινων αγγείων από την Κόρινθο και την Ιωνία, εμπορικών αμφορέων και άλλα πολλά.
Θα ήθελα όμως να σταθώ ιδιαίτερα σε ένα αντικείμενο, ένα πήλινο σύμπλεγμα νέγρου και πιθήκου του 5ου αι. π.Χ. που βρέθηκε τυχαία κατά την εκτέλεση εργασιών οδοποιίας στο νεκροταφείο των τύμβων. Το δημοσίευσε στην Αρχαιολογική Εφημερίδα το 1984. Πρόκειται για ειδώλιο που παριστάνει έναν κουρασμένο ηλικιωμένο νέγρο που κάθεται οκλαδόν και συγκρατεί στον ώμο το πιθηκάκι του που γέρνει και τον αγκαλιάζει στο κεφάλι. Στην μελέτη της το προσεγγίζει με ιδιαίτερα επιστημονικό τρόπο, αλλά και με τρυφερότητα: «Το σύμπλεγμα συνθέτει μια απεικόνιση της καθημερινής ζωής. Αποδίδει πιθανόν μια εικόνα του δρόμου πολυσύχναστης εμπορικής πόλης, όπου ο πεινασμένος ηλικιωμένος σκλάβος δίνει μια παράσταση με το όλο ζωντάνια πιθηκάκι του για να κερδίσει λίγα χρήματα». Το αναφέρω, όχι επειδή είναι το πιο σημαντικό, αλλά επειδή το αγαπούσε πάρα πολύ η ίδια. «Είναι η πρωτόλεια μελέτη μου» μου έλεγε. «Δεν μπορείς να φανταστείς πόσο το αγαπάω».
-Θα θέλατε να προσθέσετε κάτι άλλο πριν κλείσουμε;
Κ. Καλλιντζή: Ναι. Η Εύη ήταν ένα ανήσυχο πνεύμα, πλούτιζε τις εμπειρίες της με πάρα πολλά ταξίδια, προσπαθώντας να γνωρίσει καλύτερα τον ελληνικό αλλά και άλλους πολιτισμούς. Το τελευταίο ταξίδι της ήταν στην Ινδία, απ΄ όπου επέστρεψε στις 4 Ιανουαρίου. Η φωτογραφία, την οποία μου έστειλε η αρχαιολόγος και κοινή φίλη μας Αλίκη Μουστάκα, είναι από το ταξίδι της αυτό.
