Τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας και γεγονότα αναφοράς με κατάληξη στο σήμερα στο πλαίσιο της χριστιανικής-εκκλησιαστικής ζωής και ιστορίας της περιοχής
Αναλυτικά κατά χρονολογική κατάταξη τα ονόματα ιερωμένων που διετέλεσαν Επίσκοποι και Μητροπολίτες της Μητροπόλεως Ξάνθης
Η αρχή της χριστιανικής – εκκλησιαστικής ζωής και ιστορίας της περιοχής ανάγεται σ’ αυτούς τους αποστολικούς χρόνους, όταν o Απόστολος Παύλος άφησε τον μετέπειτα Ευαγγελιστή Λουκά στους Φιλίππους, όπου και παρέμενε επί πέντε χρόνια (51 -56 μ.Χ.): Θα πρέπει να θεωρηθεί ως σχεδόν βέβαιο ότι δέχθηκε τον Ευαγγελισμό της από τον περίφημο Ιατρό και ζωγράφο του λόγου τον «αγαπητό» όπως τον αποκαλεί ο Παύλος (Κολ. 4;14) Λουκάν. Πιθανόν ο Λουκάς, αν και δεν αναφέρεται τίποτε στις Πράξεις των Αποστόλων, να πήρε αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη του Παύλου, του Σίλα και του Τιμοθέου και ενώ αυτοί κατευθύνθηκαν προ δυσμάς ο Λουκάς να στράφηκε προς ανατολάς δηλαδή, προς Τόπειρο, Κόσυνθο, Άβδηρα, Μαξιμιανούπολη κ.λ.π.
Η Επισκοπή Περιθεωρίου
Το Περιθεώριο βρίσκεται στο Βορειοδυτικό άκρο της Βιστονίδος λίμνης και είναι η τρίτη ονομασία μίας και της αυτής πόλεως. Το πρώτο γνωστό όνομά της ήταν Cosinto. Σημειώνεται δε πως πριν από τους Ρωμαϊκούς χρόνους πιθανώς να είχε άλλη ονομασία Τύνδη ή Καρτερά. Στην εποχή του Ιουστινιανού απαντάται με την ονομασία Αναστασιούπολη. Πότε ακριβώς έγινε η μετονομασία της πόλεως από Cosinto σε Αναστασιούπολη είναι άγνωστο. Κατά τον Προκόπιο, όμως η μετονομασία έγινε επί Αυτοκράτορος του Βυζαντίου Αναστασίου του Α’ (491 – 518 μ.Χ.), ο οποίος και έδωσε το όνομά του σ’ αυτήν μετά από ολοκληρωτική ανοικοδόμηση όπως μαρτυρεί ο Καντακουζινός. Η Αναστασιούπολη κατά τον Στ΄ αιώνα είχε αναδειχθεί εκκλησιαστικώς σε επισκοπή η οποία υπαγόταν στον μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως όπως και η παρακείμενη Τόπειρος. Έχουμε ονόματα Επισκόπων της πόλεως αυτής. Έτσι κατά τα έτη 550 – 613 αναφέρεται ως επίσκοπος αυτής ο «περίφημος αρχιμανδρίτης και επίσκοπος» Θεόδωρος Συκιώτης, του όποίου την μνήμη η Εκκλησία ως Άγιον εορτάζει την 22ας Απριλίου. Στην Ζ’ Οικ. Σύνοδο του 787 αναφέρεται ως Επίσκοπος, Αναστασιουπόλεως ο Θεόφιλος, κατά δε την επί Φωτίου Σύνοδο του 879 ο Μαριανός.
Η έλλειψη μνείας της Αναστασιουπόλεως τόσο κατά την σύνοδο του 879 όσο και μετέπειτα δικαιολογείται, εκ του γεγονότος ότι προηγήθηκε η μετονομασία της σε περιθεώριο, κατά δε την σύνοδο του 879 παρίσταται ως επίσκοπος Περιθεωρίου ο Ιάκωβος.Πρώτος μητροπολίτης της μητροπόλεως Περιθεωρίου αναφέρεται κατά το 1350 ο Θεοφάνης Προηγούμενος της μονής Βατοπεδίου του Αγ. Όρους ο οποίος έγραψε τον βίο του οσίου Μαξίμου του Καψοκαλυβίτου. Η επισκοπή Περιθεωρίου, όπως και της Ξάνθης λόγω των συνεχών επιδρομών και καταστροφών υπό των Τούρκων αφενός και των συνεχών εξισλαμίσεων των κατοίκων ή της φυγής των πλουσίων αφετέρου ερήμωσε τόσο ώστε ούτε ενωμένες μπορούσαν να απαρτίσουν μία μητρόπολη και περιήλθαν στην τάξη των πατριαρχικών εξαρχιών.
Επισκοπή Τοπείρου
Οι πρόσφατες σαφείς μαρτυρίες για την επισκοπή Τοπείρου προέρχονται από τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους και μάλιστα τον 4ο και 5ο αιώνα. Έτσι αναφέρονται ονόματα επισκόπων της πόλεως στα πρακτικά της Γ΄ (431 μ.Χ.) και Δ΄ (451 μ.Χ.) Οικουμενικής Συνόδου. Από τα τέλη του Δ΄ αιώνος η Τόπειρος αναδείχθηκε επισκοπή από τον Μητροπολίτη Τραϊανουπόλεως υπό τον οποίον παρέμεινε επί 900 χρόνια τουλάχιστον.
Δεν υπάρχουν άλλες μαρτυρίες όσον άφορά την εκκλησιαστική ζωή της περιοχής πέρα από το γεγονός ότι στην σύνοδο του 879 αναφέρεται ότι παρέστησαν από την περιοχή του σημερινού Νομού Ξάνθης τέσσερις (4) επίσκοποι δηλαδή οι: ο Ξανθείας, ο Περιθεωρίου, ο Πολυστύλου (Άβδηρα) και ο Πόρων (Πόρτο Λάγος).Η επισκοπή Πολυστύλου φαίνεται ότι υπαγόταν στον Μητροπολίτη Φιλίππων, υπό τον οποίον παρέμεινε μέχρι την εποχή της Τουρκοκρατίας, οπότε για την ολιγανθρωπία της καταργήθηκε. Η επισκοπή Πόρων (Πόρτο Λάγος) διατηρήθηκε μέχρι την εποχή των Σταυροφοριών, οπότε και αυτή καταργήθηκε.
Οι μόνες επισκοπές που απέμειναν ήταν της Ξανθείας και του Περιθεωρίου. Από αυτές η επισκοπή της Ξανθείας λόγω αυξήσεως του πληθυσμού της προήχθη σε αρχιεπισκοπή γύρω στα έτη 1300, για να αναδειχθεί σε μητρόπολη λίγο πριν την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως δηλ. στα έτη 1341 – 1345.
Την ίδια εποχή η μέχρι τότε επισκοπή Περιθεωρίου προήχθη απευθείας από επισκοπή σε μητρόπολη.
Η μητρόπολη Ξάνθης και Περιθεωρίου κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας
Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας επειδή οι δύο γειτονικές Μητροπόλεις Ξανθείας (Τοπείρου) και Περιθεωρίου, δεν μπορούσαν ν’ ανταποκριθούν στις δυσβάστακτες, τακτικές και έκτακτες, εισφορές, χαράτσια που έπρεπε να καταβάλλουν κάθε τόσο στον δυνάστη Τούρκο, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αναγκάστηκε να συνενώσει τις δύο αυτές όμορες μητροπόλεις και έκτοτε η Μητρόπολη και ο Μητροπολίτης φέρει την ονομασία «ΞΑΝΘΗΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΘΕΩΡΙΟΥ».
Αλλά, επειδή παρά την συνένωση των δύο μητροπόλεων σε μία πάλι δεν μπορούσε να τα βγάλει πέρα «δια την ολιγανθρωπία» το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάστηκε το 1721 να προσαρτήσει στην Μητρόπολη την «Ξάνθης και Περιθεωρίου» όλη την επαρχία της Καβάλας καθώς και την πέραν της Ελευθερουπόλεως περιοχή του Παγγαίου μέχρι την θάλασσα και τον Στρυμόνα ποταμό.
Έτσι, τα όρια της Μητροπόλεως Ξάνθης και Περιθεωρίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας εκτείνονταν από ανατολικά του Ιάσμου και της Σάλπης του σημερινού νομού Ροδόπης μέχρι το Ορφάνι του Νομού Καβάλας και το Πειθυλινό του Νομού Σερρών και από το θρακικό πέλαγος (τα Άβδηρα) μέχρι την Φιλιππούπολη της Βουλγαρίας.
Καθ’ όλη αυτή την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Μητρόπολη Ξάνθης αναδείχθηκε το πνευματικό κέντρο όλης αυτής της περιοχής και ο κατ εξοχήν κυματοθραύστης των κατά καιρούς μικρών και μεγάλων προσπαθειών των δυναστών για πλήρη εξισλαμισμό των χριστιανών της και το μοναδικό λιμάνι – καταφύγιο, προς το οποίο πρόσβλεπαν και από το οποίο αναζητούσαν πνευματική βοήθεια, ο δε εκάστοτε Μητροπολίτης ήταν το ανύστακτο μάτι πού αγρυπνούσε διαρκώς για την πίστη αλλά και την εθνική συνείδηση των χριστιανών.
Μορφές Ιεραρχών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας
Μεγάλες μορφές Ιεραρχών με ανεκτίμητη εκκλησιαστική και εθνική προσφορά της Μητροπόλεως Ξάνθης κατά την τελευταία εκατονταετία της Τουρκοκρατίας αναδείχθηκαν οι:
-Σεραφείμ (1806 – 1831) (στα χρόνια της Ελληνικής Επαναστάσεως).
-Ευγένιος (1831 – 1848) επί της εποχής του οποίου κτίσθηκαν όλες σχεδόν οι εκκλησίες της παλαιάς Ξάνθης, της Γενισέας και των Αβδήρων.
-Ιλαρίων (1864 – 1872) με σπουδαίους αγώνες κατά των Βουλγάρων σχισματικών στην περιοχή του Αχριάν Τσελεπή οπότε και υβρίστηκε, λιθοβολήθηκε και διώχθηκε αλλά και απειλήθηκε η ζωή του.
-Ιωακείμ Σγουρός (1891 – 1910) ο οποίος έκαμε περίφημους αγώνες κατά των Βουλγάρων και των Τούρκων.
-Άνθιμος (1910 -1922) ο οποίος προπηλακίστηκε και εκτοπίστηκε από τους Βουλγάρους για να αναγκαστεί τελικά να φύγει από την Ξάνθη μαζί μ’ άλλους αυτοεξόριστους Ξανθιώτες το 1913 και να επανέλθει το 1920.
Η Ιερά Μητρόπολη σήμερα
Η Τοπική Εκκλησία ως Μητρόπολη Ξάνθης και Περιθεωρίου της οποίας τα όρια συμπίπτουν με τα όρια του Νομού, συνεχίζει και σήμερα το δια μέσου των αιώνων έργο της. Συγκεκριμένα, περιλαμβάνει 83 ενορίες από τις οποίες οι δέκα είναι εντός της πόλεως και οι υπόλοιπες στην επαρχία. Στην δύναμή της υπηρετούν 90 περίπου κληρικοί. Εκτός από τους ενοριακούς ναούς υπάρχουν 100 παρεκκλήσια και 4 μοναστηριακοί ναοί.
Κύριο μέλημα του Μητροπολίτου και των κληρικών του είναι η συνειδητή και η μετά φόβου Θεού εκτέλεση του τριπλού έργου της Εκκλησίας δηλαδή του λατρευτικού, του διδακτικού και του φιλανθρωπικού.
Το λατρευτικό – αγιαστικό έργο, ως το κατ’ εξοχήν έργο αγάπης, αναπαύσεως και αγιασμού ψυχών, τυγχάνει ιδιαίτερης φροντίδας από τον ίδιο τον Μητροπολίτη o οποίος καθημερινά σχεδόν ιερουργεί τελεί αγρυπνίες, συμμετέχει σε μυστήρια, σε τελετές, σ’ ολόκληρη την μητροπολιτική περιφέρεια αγιάζοντας και ευλογώντας τον λαό της περιοχής.
Το διδακτικό έργο λειτουργικό κήρυγμα, εσπερινά κηρύγματα, μηνύματα Κυριακής, εγκύκλιοι ορός την μαθητιώσσα και εργαζόμενη νεολαία, μαθητικές λειτουργίες, διαλέξεις αγιοριτών πατέρων ως και άλλων διακεκριμένων ομιλητών κληρικών και λαϊκών όπως και η λειτουργία του κέντρου Νεότητας στον Καθεδρικό Ιερό Ναό της του Θεού Σοφίας, οι εβδομαδιαίες ραδιοφωνικές εκπομπές της Ιεράς Μητροπόλεως όπως και τα εβδομαδιαία ευαγγελικά μηνύματα, εκφράζουν την ποιμαντική αγωνιά της τοπικής Εκκλησίας δια την πνευματική τροφοδοσία του ποιμνίου της.
Τέλος το φιλανθρωπικό έργο της πραγματοποιείται από τα ενοριακά φιλόπτωχα ταμεία ως και από το γενικό φιλόπτωχο της Ιεράς Μητροπόλεως πρός τον πάσχοντα και αδύναμο άνθρωπο ανεξάρτητα από τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις.
Τοπικές Εκκλησιαστικές γιορτές της Ιεράς Μητροπόλεως είναι:
-του Τιμίου Προδρόμου (29 Αυγούστου)
-της Παναγίας Αρχαγγελιωτίσσης (15 Αυγούστου)
-Παναγίας Καλαμούς (23 Αυγούστου)
-των Ταξιαρχών στην Σταυρούπολη (8 Νοεμβρίου) και τέλος τα Ελευθέρια της πόλεως (4 Οκτωβρίου) είναι ευκαιρίες κατά τις οποίες εκδηλώνεται η ευλάβεια και η προσέλευση στην Εκκλησία του Θρακικού λαού.
Χρονολογική κατάταξη ιερωμένων που διετέλεσαν Επίσκοποι και Μητροπολίτες της Μητροπόλεως Ξάνθης
Α. Τοπείρου
-Γερόντιος (επίσκ.) 342 μ.Χ.
-Λουκιανός » 431 .»
-Ευσέβιος » 451 »
Α.Αναστασιουπόλεως
-Θεόδωρος (επίσκ.) 550 – 613 μ.Χ.
-Θεόφιλος » 787 »
Β. Ξανθείας
-Γεώργιος (επίσκ.) 879 μ.Χ.
-ανώνυμος (αρχιεπ.) 1316, 17
-Γεράσιμος » 1329
-Παύλος (Μητροπ.) 1344, 47
Β. Περιθεωρίου
-Ιάκωβος (επίσκ.) 879 μ.Χ.
-ανώνυμος » 1032
-Θεοφάνης (Μητρ.) 1350
-Δωρόθεος » 1355 – 81
Γ. Ξάνθης και Περιθεωρίου
-Ιγνάτιος 1467
-Ιωσήφ 1474-77
-Ματθαίος 1484-88
-Παχώμιος 1497,98
-Θεοδόσιος 1541
-Δοσίθεος 1545-1564
-Ιωάσαφ 1564-65
-Παϊσιος 1565-66
-Ιωάσαφ 1566-70
-Φίλιππος 1570
-Γρηγόριος 1575-80
-Φιλήμων 1580-90
-Παρθένιος 1590-93
-Φιλόθεος 1593
-Γρηγόριος 1595-1609
-Γαβριήλ 1609-1623
-Δωρόθεος 1623
-Σαμουήλ 1623-1632
-Ιωαννίκιος Α 1632
-Ιωαννίκιος Β 1634
-Σαμουήλ 1646-48
-Σιλβέστρος 1648
-Ιωσήφ 1671
-Δαμασκηνός 1671
-Δανιήλ 1697
-Δαμασκηνός 1702
-Συμεών 1702-1707
-Μακάριος 1708-1720
-Κύριλλος 1721-1726
-Παρθένιος 1726-1742
-Μητροφάνης 1742-1756
-Κύριλλος 1756-1764
-Φιλάρετος 1764-1789
-Ναθαναήλ 1789-1806
-Σεραφείμ 1806-1831
-Ευγένιος 1831-1848
-Μελέτιος 1848-1858
-Πανάρετος 1858-1861
-Διονύσιος 1861-1867
-Ιλαρίων 1867-1872
-Καλλίνικος Α 1872-1875
-Καλλίνικος Β 1875-1877
-Φιλόθεος 1877-1885
-Διονύσιος 1885-1891
-Ιωακείμ 1891-1910
-Άνθιμος 1910-1922
-Πολύκαρπος 1922-1935
-Ιωακείμ 1935-1953
-Αντώνιος 1954-1994
-Παντελεήμων Α 1995 έως σήμερα
Πηγή: Ιερά Μητρόπολη Ξάνθης και Περιθεωρίου
Επιμέλεια: Χρύσα Κιατίπη
