Μια συνέντευξη με τον δημοσιογράφο Άρη Χατζηστεφάνου, με αφορμή το βιβλίο του «Προπαγάνδα και Παραπληροφόρηση – Πώς τις εντοπίζουμε»
Τονίζει την ανάγκη έμπρακτης υποστήριξης των ανεξάρτητων δημοσιογραφικών ερευνητικών ομάδων, χωρίς όμως να απεμπολούμε το δικαίωμά μας στην ορθή ενημέρωση από τα κεντρικά Μ.Μ.Ε.
Η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση, δύο ισχυρές δυνάμεις που διαμορφώνουν το σύγχρονο τοπίο της ενημέρωσης, αποτελούν αντικείμενο συζήτησης με επικαιρότητα. Σε αυτόν τον πολύτιμο διάλογο συνεισφέρει ο Άρης Χατζηστεφάνου, ένας σημαντικός δημοσιογράφος και συγγραφέας, μέσα από το πρόσφατο έργο του, το βιβλίο «Προπαγάνδα και Παραπληροφόρηση – Πώς τις εντοπίζουμε».
Το συγκεκριμένο βιβλίο αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο το οποίο ανοίγει τον δρόμο για μια κριτική της σύγχρονης ενημέρωσης και αναδεικνύει την επικινδυνότητα των δύο αυτών φαινομένων που διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Μέσα από την ανάλυση του, ο Άρης Χατζηστεφάνου αποκαλύπτει τις στρατηγικές και τα μέσα που χρησιμοποιούνται για την επιβολή της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης σε διάφορα επίπεδα και πεδία, όπως η πολιτική, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι κοινωνικές διαδικτυακές πλατφόρμες. Παράλληλα, αναδεικνύει τον ρόλο της τεχνολογίας και των κοινωνικών δικτύων στην επιδίωξη της επιρροής και του ελέγχου των μαζών.
Ο Άρης Χατζηστεφάνου σε συνέντευξή του στο «Ε» μας καλεί να κατανοήσουμε τη φύση και τις επιπτώσεις της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης στη σύγχρονη κοινωνία και παράλληλα να αναρωτηθούμε, να αμφισβητήσουμε και να αντιμετωπίσουμε με επίγνωση την πληροφόρηση που λαμβάνουμε.
«Ε»: Ποια ανάγκη σας οδήγησε ώστε να αποτυπώσετε σε χαρτί τις γνώσεις και τις εμπειρίες σας όσον αφορά στη λειτουργεία των ΜΜΕ;
Α.Χ.: Το βιβλίο περιέχει προσωπικές εμπειρίες που ξεκινούν από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90 που άρχισα να δουλεύω σε μέσα ενημέρωσης. Αφορμή όμως αποτέλεσε μία γενικότερη τάση που έβλεπα και σε ακαδημαϊκό επίπεδο αλλά και στα ΜΜΕ καθαυτά ότι πλέον το πρόβλημα της προπαγάνδας και παραπληροφόρησης αφορά στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και εκεί πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας. Το συγκεκριμένο ζήτημα προφανώς κρύβει μία πολιτική ατζέντα γιατί ούτε λίγο ούτε πολύ μας υπαγορεύει ότι «εμείς ως κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης τα κάνουμε όλα καλά, τα social media φταίνε για όλα». Αυτό το ζήτημα με ενοχλούσε πολύ και θεώρησα ότι πρέπει να ξαναφέρουμε τη συζήτηση στη προπαγάνδα που παρουσιάζεται από πολιτικούς, επιχειρηματίες και από τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης.
«Ε»: Με βάση την εμπειρία και την έρευνά σας, ποιες είναι ορισμένες συνήθεις τακτικές ή στρατηγικές που χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Ε και συμβάλλουν στην παραπλάνηση του κοινού;
Α.Χ.: Υπάρχουν πάρα πολλές τεχνικές αλλά αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε είναι ότι όταν μιλάμε για προπαγάνδα και παραπληροφόρηση δεν αναφερόμαστε τόσο στα ψέματα που μπορεί να πει ένας δημοσιογράφος λόγου χάρη. Αυτό που θέλω να κάνω με το βιβλίο είναι να δείξω πώς μπορείς να λες ένα μέρος της αλήθειας ενώ στην πραγματικότητα απομακρύνεις τον αναγνώστη από την πραγματικότητα. Και όλα τα παραδείγματα που πραγματεύεται το βιβλίο στηρίζονται σε αυτή τη λογική. Πχ. Όταν βρισκόμουν ως ανταποκριτής στην Κωνσταντινούπολη ο ελληνικός ή ο τουρκικός τύπος αναφερόταν σε αερομαχίες στο Αιγαίο όταν ήθελε να αυξήσει την ένταση χωρίς αναγκαστικά να υπάρχει αύξηση του αριθμού των αερομαχιών. Επιπρόσθετα, η χρήση συγκεκριμένων φακών (τηλεφακό) σε φωτογραφίες ή η χρήση γραφημάτων με λάθος τρόπο είναι ικανά να παραπλανήσουν το κοινό. Το κεφάλαιο Copaganda νομίζω θα μπορούσε να γίνει βιβλίο από μόνο του, το οποίο ασχολείται με το πώς τα media εξωραΐζουν την εικόνα της αστυνομίας ύστερα από βίαιες πράξεις αστυνομικών και παράλληλα στήνουν μία εικόνα νόμου και τάξης.
«Ε»: Ποιο είναι το αποτύπωμα της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης στη σύγχρονη κοινωνία; Ποιες είναι οι επιπτώσεις τους στην κοινωνία και τη δημοκρατία;
Α.Χ.: Μπορούμε να διακρίνουμε μια συντηρητικοποίηση της κοινωνίας ως αποτέλεσμα της παραπληροφόρησης. Δηλαδή κυριαρχούν πιο αντιδραστικές απόψεις οι οποίες προωθούνται από τα μέσα ενημέρωσης. Τελευταία, μπορώ να πω, ότι έχει παρατηρηθεί και μία αύξηση των θεωριών συνωμοσίας οι οποίες εμφανίζονται σαν να ξεκινούν από απλούς πολίτες αλλά αυτό που πραγματεύομαι στο βιβλίο είναι ότι αυτός ο παραλογισμός πολλές φορές δημιουργείται από το ίδιο το σύστημα και το είδαμε στην Ελλάδα την περίοδο της πανδημίας. Με ποιο τρόπο τα Μ.Μ.Ε. ενώ προωθούσαν τα προγράμματα εμβολιασμών, την ίδια στιγμή στήριζαν τις θεωρίες που ενίσχυσαν σημαντικά το αντιεμβολιαστικό κίνημα. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι τα κυρίαρχα Μ.Μ.Ε. δεν το έκαναν αυτό με εντολή κάποιου αλλά επειδή έτσι ακριβώς λειτουργούν. Αυτή είναι πεμπτουσία της λειτουργίας τους καθώς το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα ωθεί τα Μ.Μ.Ε. σε χειρότερη ποιότητα της παρεχόμενης ενημέρωσης.
«Ε»: Ποιον ρόλο πιστεύετε ότι παίζει η ιδιοκτησία των μέσων ενημέρωσης και τα εταιρικά συμφέροντα στην παραγωγή αλλά και ερμηνεία των ειδήσεων;
Α.Χ.: Υπάρχουν πάρα πολλά επίπεδα στον τρόπο με τον οποίο το Κράτος και οι επιχειρήσεις δημιουργούν την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση. Σε πρώτο επίπεδο, οι ιδιοκτήτες των κυρίαρχων μέσων πολλές φορές δεν λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα ώστε να γίνεται σωστή έρευνα και επαλήθευση των πληροφοριών. Δεύτερον, υπάρχει η ευθύνη των επιχειρήσεων που θέλουν να ξεπλύνουν τον εαυτό τους και μοιράζουν ψευδείς πληροφορίες στα Μ.Μ.Ε. Δεν πρέπει να ξεχνάμε βέβαια ότι και το Κράτος φέρει μαζί του οικονομικά συμφέροντα τα οποία διαστρεβλώνουν τις πληροφορίες και πολλές φορές έχουμε γίνει μάρτυρες στο γεγονός ότι πολιτικοί ευθυγραμμίζονται πλήρως με τα οικονομικά συμφέροντα επιχειρήσεων. Τρανό παράδειγμα η περίπτωση της Eldorado στη Χαλκιδική.
«Ε»: Οι οργανισμοί ελέγχου γεγονότων (όπως η Ομάδα Αλήθειας) έχουν αποκτήσει προβολή τα τελευταία χρόνια. Πόσο αποτελεσματικοί πιστεύετε ότι είναι αυτοί οι οργανισμοί;
Α.Χ.: Στο εξωτερικό υπάρχουν τα Media Watch τα οποία είναι παρατηρητήρια των μέσων ενημέρωσης που ελέγχουν συνεχώς την παραγωγή δημοσιογραφικού λόγου. Οι μορφές υποτιθέμενου ελέγχου όπως είναι η Ομάδα Αλήθειας δεν είναι έλεγχος της πληροφορίας, είναι παραγωγή ψεύτικης πληροφορίας η οποία παρουσιάζεται με τον μανδύα του αντικειμενικού. Είναι άλλο ένα ανεξάρτητο media watch που ελέγχει τα μέσα ενημέρωσης και άλλο κομματικοί μηχανισμοί οι οποίοι κάνουν τη δική τους προπαγάνδα βρίσκοντας την προπαγάνδα του αντιπάλου.
«Ε»: Πώς μπορούμε να προωθήσουμε καλές πρακτικές στη δημοσιογραφία;
Α.Χ.: Οι καλές πρακτικές θα πρέπει να γίνουν με όρους γνώσης και κατανόησης κάποιων βασικών αρχών, αυτό που οι ακαδημαϊκοί ονομάζουν «media literacy». Πρέπει να γνωρίζουμε κάποιες βασικές αρχές στατιστικής ώστε να μπορούμε να καταλάβουμε τις πληροφορίες των διαγραμμάτων και πώς παρουσιάζονται. Πρέπει να ξέρουμε κάποια βασικά μαθηματικά για να μπορούμε να διακρίνουμε πχ αν μια μείωση φορολογίας θα αυξήσει ή θα μειώσει το εισόδημα των πολιτών. Τα περισσότερα είναι βασικές γνώσεις που θα έπρεπε να τις έχουμε από το σχολείο. Έχουν ακουστεί πράγματα τον καιρό της πανδημίας, ακόμα και μέσα στο κοινοβούλιο, που παραβιάζουν κάθε λογική και αποδεικνύουν την παντελή άγνοια βασικών γνώσεων.
«Ε»: Κατά τη γνώμη σας, ποιες θεσμικές μεταρρυθμίσεις ή αλλαγές θα προτείνατε για να βελτιωθεί η διαφάνεια των μέσων ενημέρωσης και να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη του κοινού στη δημοσιογραφία;
Α.Χ.: Το πρόβλημα είναι βαθιά συστημικό. Αν το ίδιο το οικονομικό σύστημα είναι αυτό που παράγει προπαγάνδα, δεν μπορείς με νομικές ρυθμίσεις να αντιμετωπίσεις αυτό το γεγονός. Παρόλαυτα δεν μπορούμε να περιμένουμε την αλλαγή του οικονομικού συστήματος για να σωθούμε και στο ενδιάμεσο να μην κάνουμε τίποτα. Θα έπρεπε να υπάρχουν ανεξάρτητοι φορείς που θα ήλεγχαν και θα ξεμπρόστιαζαν τα μέσα ενημέρωσης που παραπληροφορούν αλλά και που θα τους επέβαλαν σοβαρά πρόστιμα. Όχι απλά να βγαίνει το πειθαρχικό της ΕΣΗΕΑ και να κάνει συστάσεις. Θα πρέπει οι δημοσιογράφοι να τιμωρούνται για παράβαση καθήκοντος καθώς αποτελούν φορείς εξουσίας.
«Ε»: Τέλος, ποιο ρόλο πιστεύετε ότι διαδραματίζουν οι εναλλακτικά-ανεξάρτητα μέσα επικοινωνίας (όπως πχ το Inside Story ή το Solomon) στην αντιμετώπιση του προβλήματος της παραπλάνησης των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης; Μπορούν να αποτελέσουν έναν αντίβαρο στις κυρίαρχες αφηγήσεις;
Α.Χ.: Νομίζω φέτος απέδειξαν ότι μπορούν να αποτελέσουν ένα κάποιο αντίβαρο γιατί έφεραν στο φως αποκαλύψεις με σοβαρή δημοσιογραφική έρευνα όπως οι υποκλοπές τις οποίες θα τις είχαν αποσιωπήσει πλήρως τα κυρίαρχα Μ.Μ.Ε. αλλά δεν μπόρεσαν να το κάνουν γιατί ερχόταν συνεχώς νέα πληροφορία από τέτοιες ανεξάρτητες ερευνητικές ομάδες. Η ερευνητική δημοσιογραφία δυστυχώς είναι ένα πολύ ακριβό σπορ και χρειάζεται σοβαρή χρηματοδότηση. Για αυτό το λόγο πρέπει να ενισχύουμε οικονομικά αυτές τις προσπάθειες χωρίς όμως να απεμπολούμε το δικαίωμά μας στην ορθή ενημέρωση από τα κεντρικά Μ.Μ.Ε.
Παύλος Μαραγκός
pmaragkos@empros.gr
