Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
Πλησίασε, για μια ακόμη χρονιά, η επέτειος της 25ης Μαρτίου 1821. Το 2021 γιορτάσαμε σε ιδιαίτερες συνθήκες τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του ’21. Δεν είμαι βέβαιος ότι κάτι κερδίσαμε – μέσω αναστοχασμού – για την εθνική μας πορεία.
Θα επιχειρήσουμε μέσα από πεζογραφικά και ποιητικά κείμενα να προσεγγίσουμε θέματα που σχετίζονται με την επανάσταση και τη σημασία της.
Ο Ν. Σβορώνος σημειώνει ότι κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας, στα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα, το εθνικό κίνημα πήρε ένα κοινωνικό περιεχόμενο τελείως αντίθετο από εκείνο που ήθελαν να του δώσουν οι ιθύνοντες. Το γεγονός αυτό προκαλεί τη δυσπιστία, και συχνά την εχθρότητα, απέναντί του, του ανώτερου κλήρου και της πλειοψηφίας των Φαναριωτών και των κοτσαμπάσηδων. Αντίθετα τα προχωρημένα στοιχεία της αστικής τάξης κι οι προοδευτικοί διανοούμενοι συνέχιζαν το οργανωτικό έργο του Ρήγα.
«Παράλληλα με την εθνική πάλη, διεξάγεται αυτή την περίοδο μια εσωτερική σύγκρουση για την ηγεσία της Επανάστασης, με αντικείμενο τις πολιτικές και κοινωνικές αρχές του νέου υπό δημιουργία κράτους». Με τον Ρήγα καταπιάστηκε, ερευνώντας τις πηγές, ο καταξιωμένος δημοσιογράφος Δημήτρης Ψαρράς που παρουσίασε πρόσφατα το βιβλίο του «Πώς συλλογάται ο Ρήγας;».
Πολλά είναι τα στοιχεία που παραθέτει ο συγγραφέας στο άκρως ενδιαφέρον βιβλίο του. Παρουσιάζω ένα απόσπασμα από το κείμενο του Αριστόβουλου Ι. Μάνεση «Η πολιτική ιδεολογία του Ρήγα» (1998): «Το πολυεθνικό κράτος του Ρήγα θα ήταν σαφώς «κράτος δικαίου», όπως θα λέγαμε σήμερα, αφού σ’ αυτό θα έπρεπε «οι νόμοι ναν’ ο πρώτος και μόνος οδηγός», η άσκηση της εξουσίας θα υπέκειτο σε κανόνες προστατευτικούς των δικαιωμάτων των πολιτών, δεν θα είχε δε επικεφαλής ούτε βασιλείς ούτε αυτοκράτορες ούτε σουλτάνους».
«Η εικόνα της Επανάστασης αυτή τη στιγμή είναι ζοφερή περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Η σύγχυση και ο φόβος άρχισαν ν’ απλώνουν τα μαύρα φτερά τους πάνω στο Μοριά. Τίποτε δεν φοβήθηκε ο Κολοκοτρώνης, όπως ο ίδιος ομολογεί, όσο το προσκύνημα. Δραστηριοποιείται. «Κηρύσσει πολεμικό συναγερμό σ’ όλο τον πληθυσμό του Μοριά από 15 – 60 χρονών και σαλπίζει το περίφημο σύνθημά του: “Φ ω τ ι ά κ α ι τ σ ε κ ο ύ ρ ι σ τ ο υ ς π ρ ο σ κ υ ν η μ έ ν ο υ ς “!».
Γίνεται ένας έντονος αγώνας για να κρατηθεί η Επανάσταση, να περιοριστούν οι προδότες και οι πουλημένοι. Εντωμεταξύ ο Ιμπραήμ ξαναγυρίζει καταστροφικότερος. Και ο Κολοκοτρώνης του μηνύει: «Μόνο ένας Έλληνας να μείνει, πάντα θα πολεμούμε και μην ελπίζεις πως τη γη μας θα την κάνεις δική σου, βγάλτο από το νου σου!». Η Κυβέρνηση δεν βοηθούσε τον Κολοκοτρώνη, «Κι όχι μόνο δεν του έστελναν τα στοιχειώδη του πολέμου, αλλά μηχανορραφούσαν να του αφαιρέσουν την αρχιστρατηγία». Η προσπάθειά του καρποφόρησε, «Η επαναστατική τρομοκρατία του Γέρου απέδωσε γρήγορα τους καρπούς της». Οι προσκυνημένοι γύριζαν, λίγοι, ομάδες, χωριά ολόκληρα. Στο τέλος κατάφερε να αχρηστεύσει τις προσπάθειες του Ιμπραήμ.
Ο Δημήτρης Σταμέλος στο έργο του «Μακρυγιάννης – Το χρονικό μιας εποποιΐας» μιλώντας για τον αγώνα του Μακρυγιάννη για Σύνταγμα αναφέρεται στους αγωνιστές που τώρα έδειχναν να το προδίδουν. Λέγει ο στρατηγός: «Οι νέοι κυβερνήται μας άρχισαν να διαιρούνται κι από τα δικά τους αιστήματα κι από των ξένων την αρετή και νιτερέσια τους (=συμφέροντα) […] Ότι το σκυλί οπού είναι μαθημένο εις το χασαπλειό δεν φυλάγει ποτέ πρόβατα». Και προσθέτει ο Σταμέλος: «Αυτός ο αδιάκοπος αγώνας του για δικαιοσύνη και αλήθεια, κορυφώνεται όσο περνάει ο καιρός. Οι Κυβερνήσεις αλλάζουν, τα προβλήματα μεγαλώνουν».
Ένα έργο του Μακρυγιάννη μεταγενέστερο που πρωτοείδε το φως στα 1983 με τον τίτλο «Οράματα και Θάματα». Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος σχολιάζει και αναδεικνύει το σημαντικό αυτό έργο, σε σχέση με τα «Απομνημονεύματα». Μιλάει για τον λαό:
«Ο Μακρυγιάννης το βροντοφώναξε αυτό με την περίφημη φράση του: “ Είμαστε στο ‘εμείς’ κι όχι στο ‘εγώ’ “ και με την επεξήγηση, λίγο παρακάτω στην ίδια σελίδα, πως: “Ένα πράγμα μόνο με παρακίνησε κι εμένα να γράψω: ότι τούτη την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχοί, και πολιτικοί και στρατιωτικοί, και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι“. Ακόμα οι διάφοροι αναμορφωτές λογίζονται οδηγοί του λαού και πρωτοπορία του. Άλλη πετριά αυτή. Ο λαός δε έχει πρωτοπορία και οδηγούς, είναι ο ίδιος οδηγός και πρωτοπορία (ειδαλλιώς κοπάδι που το πηγαίνουν στη στρούγκα) Το λαό δεν τον οδηγούν, τον ακολουθούν, δεν τον διδάσκουν, διδάσκονται από αυτόν».
Ο Κωστής Παλαμάς το 1911 κυκλοφόρησε τις συλλογές «Σατυρικά Γυμνάσματα», που είναι κατ’ εξοχήν καυστικά ως προς το ιδίωμα του 1821. Μερικοί στίχοι, σκόρπιοι το επιβεβαιώνουν:
-Κέρνα, ρούφα, ξεφάντωνε και ξέρνα
-Η σκέψη νούλα. Η Τέχνη πατσαβούρα
-Ο ψευτοαττικιστής και ψηφοφόρος
-Βάρβαροι σε ναούς τις προσκυνάνε
-Τ’ άτι σου ακόμα μας πατά, Μπραΐμη!
-Στο αίμα μου κρατώ κι από μια στάλα
-Ξένες κι οχτρές κάθε λογής πατρίδας.
Πράγματι με το έργο του, πολλές φορές, ο Κωστής Παλαμάς «έγινε τιμωρός των εμπόρων του ναού» (Κ. Βάρναλης).
Στις επόμενες συλλογές συναντούμε αξιόλογα δείγματα της παλαμικής ευαίσθητης προσέγγισης στην επανάγνωση του 1821. Ο Κωστής Παλαμάς έχει διαρκή και ζωντανή επικοινωνία με τον ελληνικό Αγώνα. Αυτή η ζωντανή σύνδεση αναδύεται μέσα από το γνωστό, επίγραμμα θα έλεγα, που συνέθεσε ο Κ. Παλαμάς στην 1η Νοεμβρίου 1940, με την κήρυξη του πολέμου:
Στη Νεολαία μας
Αυτό κρατάει ανάλαφρο μες στην ανεμοζάλη
Το από του κόσμου τη βοή πρεσβυτικό κεφάλι,
Αυτό το λόγο θα σας πω, δεν έχω άλλο κανένα,
Μεθύστε με τ’ αθάνατο κρασί του Εικοσιένα!
Λίγοι στίχοι του Κώστα Βάρναλη θ’ αφήσουν το χάδι του Αγώνα:
Λαός δεν είν’ αυτό που βλέπετε, είναι πολιτεία.
Θα τονε βρείτε δουλευτή κι αγωνιστή σε κάμπο,
σε θάλασσα, σε φάμπρικα, σε κάτεργα, σε τάφους.
Αυτός πατρίδα κι ανθρωπιά, το σήμερα και τ’ αύριο
και το μεγάλο χτες. Και στ’ άγιο βήμα της ψυχής του,
σεις, Αρετή και Λευτεριά, στημένες στον αιώνα.
Κι είναι μαζί του όλ’ οι λαοί του κόσμου αναστημένοι
κι «όθε χαράζει, ώσπου βυθά», του ηλιού το δρόμο παίρνουν
για σε, Αρετή και Λευτεριά, με το σπαθί στο χέρι.
Στην ποιητική μου συλλογή «Δρόμοι Ελλήνων» (ποιήματα 1996 – 2000, 2005) περιλαμβάνεται το έργο μου «Στη γειτονιά του Αίμου – ποιητική σύνθεση» (1996). Παραθέτω αποσπάσματα όπου μιλά η Θράκη:
«Η Θράκη είμαι, η κυρά Ροδόπης και του Αίμου,
παιδιά μου τόσο τρανταχτά στο διάβα των αιώνων
Ορφέας και Διόνυσος, Δημόκριτος, Πρωταγόρας,
και των μεγάλων και μικρών αγαπητή πατρίδα.
Μόλις ακούω τη φωνή για τον τρανό Αγώνα
στέλνω πουλάκι και λαλεί σ’ όλα τα κορφοβούνια
και η Ροδόπη αντιλαλεί κι ο Αίμος τους ακούει
όπλα σηκώνουν αψηλά, καράβια σέρνουν πλέρια.
Άντρες γυναίκες και παιδιά γιαγιάδες και παπούδες
όλοι μαζί σηκώνονται, σηκώνουν τη σημαία
στη λευτεριά και στο καλό ανοίγουνε τα στήθια.
Παλεύει η Θράκη μοναχή, παλεύει με τους άλλους
Βισβίζης και Βισβίζαινα και τα πολλά παιδιά τους
δίνουν και τη στερνή πνοή για τη γλυκιά πατρίδα.
Κάτω στης Ξάνθης τα χωριά και στα ψηλά τα βράχια
χορεύουν τον τρελό χορό για την Ελευθερία.
Κι όταν στις άλλες γειτονιές του ματωμένου Αίμου
στήνονται κράτη λεύτερα, κι Θράκη πάλι μένει
για χρόνους άλλους εκατό χωρίς φωνή και δίκιο,
όλοι στη Θράκη καρτερούν να διουν ελευθερία.
«Αναζητώντας ρανίδες και πνοές στου χρόνου τα περάσματα»
[…] Καράβια κι έμποροι διασχίζουνε σ’ ανατολή και δύση,τη Θράκη την παντρεύουνε με όλη την Ευρώπη.
Μες στην καρδιά τους φούσκωνε αδιάκοπα
της λευτεριάς η φλόγα, αντίσταση σε πόλεις και χωριά,
της Φιλικής μέλη ορκίζονται, τρανός ανάμεσα τους
ο Αντώνης Κομιζόπουλος, που σκάβει για τη λευτεριά
δρόμους μαζί μ’ άλλους Βαλκάνιους και Ρωμιούς.
[…] Η ευλογημένη η χρονιά του χίλια και οχτακόσια εικοσιέναλάμπει παντού, στη Θράκη και στην Κύπρο,
όπου ρωμιοί κρατούν ολόρθη τη σημαία
στη Ρήγα τα κηρύγματα από τη Μολδοβλαχία
και τις ακρότατες της ρωμιοσύνης ράχες.
Στις πόλεις της Θράκης, αγώνας και θυσίες,
Στη Βάρνα, στην Αγχίαλο, στη Μεσημβρία και Μάκρη
Μαρώνεια, Κεσσάνη, στου κόλπου του Σάρου τα χωριά.
Λάβαρα και Σωζόπολη, Καλλίπολη και Σαμοθράκη
παλεύουν για τη λευτεριά γυναίκες με τους άντρες».
Κλείνοντας, δίνουμε τον λόγο σε δύο ιστορικούς, ένα έλληνα και έναν ξένο. Ο Νίκος Σβορώνος για τον χαρακτήρα του αγώνα παρατηρεί: «Παράλληλα με την εθνική πάλη, διεξάγεται αυτή την περίοδο μια εσωτερική σύγκρουση για την ηγεσία της Επανάστασης, με αντικείμενο τις πολιτικές και κοινωνικές αρχές του νέου υπό δημιουργία κράτους».
Ο E. Hobsbawm για τον αντίκτυπο της ελληνικής Επανάστασης: «Η επαναστατική φλόγα τόσο ενδημική, τόσο γενική, τόσο έτοιμη να απλωθεί, είτε αυτόματα, σαν μεταδοτική νόσος, είτε με οργανωμένη προπαγάνδα […] Το πρώτο κύμα εκδηλώθηκε στα 1820-24. Στην Ευρώπη περιορίστηκε κυρίως στη Μεσόγειο, με επίκεντρο την Ισπανία (1820), τη Νεάπολη (1820) και την Ελλάδα (1821). Εκτός από τον ελληνικό όλοι οι άλλοι ξεσηκωμοί καταπνίγηκαν. Η ελληνική ανεξαρτησία υπήρξε ουσιώδης προϋπόθεση για την ανάπτυξη των άλλων βαλκανικών εθνικισμών».
*Θα έχουμε να κερδίσουμε πολλά αν δεχθούμε πως η ανάγνωση της Επανάστασης του 1821 έχει ουσιαστική σχέση με το παρόν και το μέλλον του Ελληνισμού.
Για να πάμε μπροστά…
Χρόνια Πολλά ελεύθερα, δίκαια, δημιουργικά!
