Πριν από περίπου 10 χρόνια, και όταν πλέον οι αναγνωστικές μου αναζητήσεις είχαν σταθεροποιηθεί, έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο του Heinrich Böll «Απόψεις ενός Κλόουν». Δεν μπορώ να περιγράψω με λεπτομέρειες την εντύπωση της πρώτης ανάγνωσης αλλά σίγουρα μπορώ να θυμηθώ το σοκ που ένιωσα από το γλαφυρό στήσιμο του χαρακτήρα του Hans Schnier, του πρωταγωνιστή του βιβλίου, και την πηχτή απελπισία που διέτρεχε όλη την πλοκή.
Πριν από λίγο καιρό το βιβλίο ξαναέπεσε στα χέρια μου. Η συγκεκριμένη εκδοχή σε μετάφραση της Τζένης Μαστοράκη από τις Εκδόσεις Γράμματα, με βρήκε και πάλι συγκλονισμένο και αισθάνθηκα την υποχρέωση να το θυμίσω και να το προτείνω ως κλασικό πια, λέγοντας σε εκείνους που θα θελήσουν να το διαβάσουν να το προσεγγίσουν χωρίς φόβο αλλά με πάθος και να αποφασίσουν, όποτε εκείνοι κρίνουν, τι ακριβώς τους γοήτευσε σ’ αυτό το έξοχο βιβλίο και γιατί όπως άλλωστε αναφέρει η Βιβή Γεωργαντοπούλου.
Το ιστορικό πλαίσιο του βιβλίου τοποθετείται στη μεταπολεμική Γερμανία. Η κατάπτωση ύστερα από έναν πόλεμο είναι η κύρια θεματική και αυτό που απασχολεί τον χαρακτήρα σε όλο το βιβλίο. Η μεταπολεμική γενιά της Γερμανίας αισθανόταν συντριπτικά το βάρος της ενοχής και της ντροπής για τη ναζιστική φρίκη σε αντιδιαστολή με το πολιτικό, θρησκευτικό και στρατιωτικό κατεστημένο που με άκρατη υποκρισία και κυνισμό μεταπήδησε στα κέντρα εξουσίας της νέας τάξης πραγμάτων.
Στη δικαιοσύνη, στο στρατό, στην εκπαίδευση εξακολουθούσαν για δεκαετίες να υπηρετούν χιλιάδες ατιμώρητοι ναζί που βαρύνονταν με τη συμμέτοχη τους στην εξόντωση Εβραίων και όχι μόνο. Οικονομικοί κυρίαρχοι παρέμεναν εταιρίες όπως η Messerschmidt, η Junkers, η Siemens και η I. G. Farben που θησαύρισαν από την καταναγκαστική εργασία έως θανάτου των κρατούμενων. Η επίσημη καθολική εκκλησία με τη συμφωνία μεταξύ Χίτλερ και Πάπα είχε στηρίξει τον καθεστώς. Αυτό είναι το ιστορικό κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο Heinrich Böll στήνει το σκηνικό για να εκφραστεί η απόρριψη μέσω της συμβολικής μορφής του περιθωριακού κλόουν και της περιπαικτικής θλίψης του.
Ο Hans Schnier, γόνος πλούσιας και ισχυρής οικογενείας, αηδιασμένος από την ψευτιά και την υποκρισία των δικών του και των ισχυρών που τους περιστοιχίζουν φεύγει και γίνεται κλόουν δίνοντας παραστάσεις από πόλη σε πόλη, μαζί με τη Μαρί, την πρώτη και μοναδική του αγάπη. Η Μαρί τελικά τον εγκαταλείπει για να παντρευτεί έναν σπουδαίο παράγοντα του γερμανικού καθολικισμού. Ο Hans κατρακυλά και καταλήγει ζητιάνος στο σιδηροδρομικό σταθμό αφού μέσα από τον εσωτερικό του μονόλογο μας έχει παρουσιάσει τις σκέψεις και το πνιγηρό αδιέξοδο πολλών νεανικών συνειδήσεων της εποχής. Ο νεοκαπιταλισμός που οικοδομείται και τα καταναλωτικά πρότυπα, υπό τις ευλογίες της επίσημης Εκκλησίας προκαλούν αποστροφή στον ήρωα.
«Αχ, δεν αφήνετε αυτές τις βλακείες, Σνιρ; Τι σας έχει πιάσει;»
«Οι καθολικοί με εξοργίζουν», είπα εγώ, «επειδή παίζουν βρώμικα».
«Οι προτεστάντες;»
«Αυτοί με αηδιάζουν με τις μπούρδες τους περί συνείδησης».
«Και οι άθεοι;» Εξακολουθούσε να γελάει.
«Αυτοί πάλι με κάνουν να πλήττω, γιατί μιλάνε συνεχώς για τον Θεό».
«Κι εσείς τελικά τι είστε;»
«Κλόουν», είπα, «ένας κλόουν για την ώρα καλύτερος από την τρέχουσα φήμη του.»
Όπως αναφέρει πολύ εύστοχα ο Αντώνης Χαριστός: «Ο Hans είναι ένας κλόουν σε παραίτηση. Η επαγγελματική του πορεία φθίνει ολοένα, γεγονός το οποίο αντικρίζει στις κριτικές και τις ακυρώσεις θεατρικών παραστάσεων. Αυτή η πορεία συνοδεύεται από πονοκεφάλους, μελαγχολία και ψυχικές διαταραχές. Σε αυτό το κάδρο ξεδιπλώνεται η οικογενειακή υποκρισία, η οποία λειτουργεί ως προέκταση της συλλογικής κατάστασης πραγμάτων στη μεταπολεμική Γερμανία. Από τη μία πλευρά, η μητέρα του, πρόεδρος της Κεντρικής Επιτροπής Συλλόγων για την Εξάλειψη των Φυλετικών Αντιθέσεων, και από την άλλη πλευρά, ο πατέρας του η ηθική του οποίου μεταβάλλεται από την αυστηρή τήρηση των καθολικών προταγμάτων έως την διατήρηση εξωσυζυγικής σχέσης. Αποκηρύσσει τον υιό του στην επαγγελματική πορεία που επιλέγει, την ίδια στιγμή που, παρά την οικονομική επιφάνεια, επιβάλει ένα πρότυπο λιτότητας δημιουργώντας το αίσθημα της έλλειψης στα παιδιά του».
Ο Böll μεταφέρει τις απόψεις του στο πρόσωπο του Hans καθώς κεντρική θέση στο έργο του είχε η ανάληψη ή µη της προσωπικής ευθύνης του ατόµου, ενώ εξέφραζε την αντιπολεμική, αντικομφορμιστική στάση του μέσα από την αυστηρή του πρόζα και τη δηκτική σατιρική του πένα. Θεωρείται η φωνή της συνείδησης της μεταπολεμικής γερμανικής κοινωνίας, καθώς διερμήνευσε την εμπειρία των Γερμανών από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολέμιος του ΝΑΤΟ αλλά και του σοβιετικού καθεστώτος, σοσιαλδημοκράτης και ειρηνιστής, ήταν στόχος δριμύτατων επικρίσεων από τους συντηρητικούς κύκλους, παρά την αναγνώρισή του.
Σε μια εποχή όπου ποικίλοι ρατσισμοί, μιλιταρισμοί και εθνικισμοί αναπτύσσονται στις παρυφές της ανεπτυγμένης Δύσης, το έργο του Böll εκφράζει τον ασταμάτητο αγώνα εναντίον της λήθης. Όλα του τα μυθιστορήματα θα τα χαρακτήριζε κανείς βιβλία εποχής που συνθέτουν ένα χρονικό όχι μόνο των ερειπίων, αλλά και της περιπέτειας των αξιών οι οποίες διακυβεύονται από το μεταπολεμικό καθεστώς, όπως εκφράζεται από την προτροπή να αφήσουμε στην άκρη το παρελθόν, αν θέλουμε να υπερβούμε το σοκ του καταστροφικού πολέμου.
Το μεγαλύτερο όπλο του κλόουν είναι το ανέκφραστο πρόσωπό του, αλλά για να το πετύχει, πρέπει να το γυμνάζει για να ‘ναι πάντα εκφραστικό. Παλιότερα, πριν αρχίσω την προπόνηση, έβγαζα πρώτα τη γλώσσα μου, για να πλησιάσω πολύ τον εαυτό μου πριν τον νιώσω εντελώς ξένο. Αργότερα το’κοψα, κοιτούσα κατάματα το πρόσωπό μου χωρίς να κάνω κόλπα, μισή ώρα την ημέρα, ώσπου στο τέλος χανόμουν και δεν ήμουν πιά εκεί.
Ένα βιβλίο το οποίο υπενθυμίζει στον αναγνώστη ακριβώς σε τι κατάσταση βρισκόταν η τότε Γερμανία, ξεφτίζοντας κάθε προσπάθεια ωραιοποίησης. Η άρνηση του Hans να συμβιβαστεί αλλά και να αποδεχτεί τις θεσμικές εξουσίες οι οποίες διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητα προσπαθούν να επιβιώσουν όπως η Εκκλησία, αποτελούν τη κορωνίδα του βιβλίου.
Ο Böll, μέσω του βιβλίου του «Απόψεις ενός Κλόουν», ακτινογραφεί όχι μόνο την γερμανική κοινωνία αλλά και όλο το δυτικό πολιτισμό.
Παύλος Μαραγκός
Δημοσιογράφος – Msc Πολιτικός Επιστήμονας
pmaragkos@empros.gr
