Τα Μ.Μ.Ε. είναι το παράθυρο της κοινωνίας όχι για την πραγματικότητα, όπως έχω ακούσει να λένε, αλλά στην ουσία αποτελεί το παράθυρο για μία οπτική της πραγματικότητας. Θεωρώ επιτακτική ανάγκη να ξαναγυρίσουμε σε μία θεωρία των media η οποία θα ελέγχεται για την ορθότητα της αλλά παράλληλα θα ελέγχει τους δημοσιογράφους για το έργο τους.
Τι είναι όμως ηθικός πανικός; O Karim Murji ορίζει τον ηθικό πανικό ως «δυσανάλογη και εχθρική κοινωνική αντίδραση απέναντι σε μια κατάσταση, πρόσωπο ή ομάδα που ορίζεται ως μια απειλή στις κοινωνικές αξίες, εμπλέκει στερεοτυπικές αναπαραστάσεις των ΜΜΕ και οδηγεί σε απαιτήσεις για περισσότερο κοινωνικό έλεγχο, ενώ δημιουργεί ένα σπιράλ αντιδράσεων».
Αν πάρουμε κατά γράμμα αυτόν τον ορισμό μπορούμε να απαριθμήσουμε πάρα πολλά παραδείγματα ειδήσεων που έχουν δημοσιευθεί και έχουν υπάρξει αιτίες ηθικών πανικών, κάποιοι με μεγάλη επιρροή πάνω στην κοινωνία και άλλοι με μικρότερη. Η περίπτωση της Ρούλας Πισπιρίγκου, το μεταναστευτικό, η εγκληματικότητα της νεολαίας και ιδιαίτερα κάποιων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, τα ναρκωτικά ή παλιότερα το AIDS.
Το ενδιαφέρον έγκειται στο πώς «κατασκευάζεται» η εικόνα του εγκληματία και πώς αυτή η διαμεσολάβηση των Μ.Μ.Ε. ανάμεσα στο γεγονός και την είδηση διαμορφώνει και κατασκευάζει την εικόνα της κοινής γνώμης για την πραγματικότητα. Τα εγκλήματα και οι εγκληματίες οι ίδιοι, τυγχάνουν τέτοιας μεταχείρισης από τα εθνικής εμβέλειας Μ.Μ.Ε., συνήθως, που συνειδητά χαρακτηρίζονται ως διαφορετικοί από την υπόλοιπη κοινωνία. Είναι η διαδικασία της κατασκευής της διάκρισης μεταξύ του «κανονικού» και του «ανώμαλου».
Το έγκλημα αντιμετωπίζεται ως μία κατασκευή η οποία έχει σκοπό να στιγματίσει τα άτομα που «εγκληματούν» και να τα απομονώσει από το κοινωνικό σώμα και ως επικίνδυνα για την ασφάλεια των υπόλοιπων πολιτών. Αυτή η πρακτική έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία του ηθικού πανικού ο οποίος χρησιμοποιείται κατά κόρον για την εδραίωση του κοινωνικού ελέγχου. Περισσότερη εγκληματικότητα, περισσότερη αστυνόμευση χωρίς να υπάρχουν στατιστικά ότι μέσω αυτής της αύξησης μειώνεται η εγκληματικότητα.
Θέλω να αποφύγω την παρουσίαση των δρώντων με το δίπολο «θύτης» και «θύμα» αλλά περισσότερο θέλω να τονίσω ότι συμμετέχουν πολλοί παράγοντες ώστε να διαμορφωθεί η κοινή γνώμη. Η φαινομενική αύξηση της παραβατικής συμπεριφοράς εργαλειοποιείται τεχνηέντως από την Εξουσία ώστε να εδραιωθεί το δικαίωμα της να την χαρακτηρίζει ως παραβατική. Ο ηθικός πανικός δεν δημιουργείται από την όντως πιθανή αύξηση της παραβατικότητας αλλά από την εικόνα που μας δίνεται για αυτή την αύξηση.
Η εικόνα του «εγκληματία» ή της «αύξησης της εγκληματικότητας» και ο ηθικός πανικός που δημιουργεί, δεν αποτελεί απλά ένα προϊόν της δράσης των κεντρικών Μ.Μ.Ε. αλλά περισσότερο παράγεται από την συνεργασία και τη διάδραση του δικαστικού συστήματος, των αστυνομικών δυνάμεων, των δημοσιογράφων και της πολιτικής ελίτ. Τα συστημικά Μ.Μ.Ε. με τον τρόπο τους ορίζουν την «πραγματικότητα» μεταδίδοντας τους ορισμούς των ισχυρών για αυτήν χωρίς πάντα να είναι ωφελημένα τα ίδια.
Η κοινωνική παραγωγή ειδήσεων από τα Μ.Μ.Ε. επηρεάζεται από την συνεχή δουλειά απέναντι στον χρόνο και τις απαιτήσεις για αντικειμενικότητα , οι οποίες συνδυαζόμενες μετατρέπουν τα Μ.Μ.Ε. σε μία πύλη που αναπαράγει συμβολικά την υπάρχoυσα δομή εξουσίας εφόσον αποκτούν πρόσβαση όσοι κατέχουν ισχυρές και προνομιούχες θεσμικές θέσεις. Οι λέξεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ένα ρεπορτάζ μπορεί να είναι κενές πληροφορίας για το συγκεκριμένο ρεπορτάζ αφού το γεγονός ότι μία ληστεία διαπράχθηκε από «αλλοδαπό» δεν λέει τίποτα στην ουσία για την ληστεία αλλά λέει πολλά για την εξαγωγή συμπεράσματος από την κοινή γνώμη ότι υπάρχει αύξηση της εγκληματικότητας από τους «αλλοδαπούς». Η κοινή γνώμη επηρεάζεται όχι συγκριτικά, καθώς δεν έχει πρόσβαση σε συγκριτικά στοιχεία των εγκλημάτων αλλά μέσω της αυθεντίας των εχόντων εξουσία.
Η δημοσιογραφία έχει χάσει την αξιοπιστία της; Η άποψή μου είναι πως την έχει χάσει. Μπορεί να την ανακτήσει; Πάλι η απάντηση μου είναι θετική αν και είναι πολύ αισιόδοξη απάντηση. Ένας επίπονος δρόμος (γιατί εύκολοι δρόμοι δεν υπάρχουν) ώστε να μπορεί αυτό να γίνει είναι οι ειδήσεις και ο τρόπος παρουσίασής τους να υπόκεινται σε μια κριτική ανάλυση που να απαντάει επαρκώς στα εξής ερωτήματα: από ποιον φτιάχνεται η είδηση, ποιος την μεταδίδει, ποιες λέξεις χρησιμοποιεί και που στοχεύει ώστε να μπορούμε να εξάγουμε σαφή συμπεράσματα. Ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, ο ηθικός πανικός δεν στάθηκε καλός σύμβουλος και δεν βοήθησε ποτέ κανέναν εκτός από αυτούς που είχαν να κερδίσουν από αυτόν. Και αυτός δεν ήταν ποτέ ο λαός.
Παύλος Μαραγκός
Δημοσιογράφος-Πολιτικός Επιστήμονας
