Η πρώιμη αγάπη μου για τον Έντγκαρ Άλλαν Πόου

Από ΕΜΠΡΟΣ

Δημοσιεύτηκε στις 6 Ιουλίου 2022

Η επίδραση του Ε.Α.Πόου στην Ελληνική Λογοτεχνία, μέρος τρίτο

Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής

Μετά τη συνοπτική αναφορά στη ζωή και στο έργο του Έντγκαρ Άλλαν Πόου (στο πρώτο μέρος) και στην αναλυτικότερη προσέγγιση των δύο εμβληματικών του πεζογραφημάτων του «Χρυσός Σκαραβαίος» και «Μαύρος Γάτος» (στο δεύτερο μέρος), στην ακόλουθη ενότητα θα φωτίσουμε την επίδραση που είχε ο Πόου στη Λογοτεχνία – κυρίως την Ελληνική.

Πριν από μερικά χρόνια, και συγκεκριμένα το 2015, ασχολήθηκα με τον Μπουκόφσκι και το έργο του. Ανάμεσα στα άλλα δημοσίευσα το άρθρο «O Mπουκόφσκι και η “άλλη” ποίηση». Γράφω στο κείμενό μου:

«Οι Καταραμένοι Ποιητές (γαλλικά: Les Poètes Maudits) είναι ποιητές που διάγουν τη ζωή τους έξω από τα κοινωνικά πλαίσια ή και ενάντια σε αυτά. Η κατάχρηση αλκοόλ και ναρκωτικών, η τρέλα, το έγκλημα, η βία, και γενικά κάθε μη αποδεκτή κοινωνική πράξη, όπως και ο πρόωρος θάνατος είναι τυπικά στοιχεία της βιογραφίας ενός καταραμένου ποιητή.

Ο πρώτος καταραμένος ποιητής υπήρξε ο Φρανσουά Βιγιόν (1431-1474 περίπου). Τυπικά παραδείγματα καταραμένων ποιητών κατά τον δέκατο ένατο αιώνα υπήρξαν οι Σαρλ Μποντλέρ, Πωλ Βερλαίν και Αρθούρος Ρεμπώ.

Θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε επίσης τον Στεφάν Μαλλαρμέ, τον Γουίλιαμ Μπλέικ, τον Έντγκαρ Άλαν Πόε, αλλά και τους Έλληνες ποιητές Ναπολέοντα Λαπαθιώτη, Μήτσο Παπανικολάου, Ρώμο Φιλύρα, Κώστα Καρυωτάκη, κι από τους σύγχρονους την Κατερίνα Γώγου, το Νικόλα Άσιμο κ.ά.

Ένα γνωστό σχετικό ποίημα του Κ. Καρυωτάκη θα κλείσει αυτό το εισαγωγικό σχόλιο για την “άλλη” ποίηση.

“Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων”

Από θεούς και ανθρώπους μισημένοι,

σαν άρχοντες που εξέπεσαν πικροί,

μαραίνονται οι Βερλέν. Τους απομένει

πλούτος η ρίμα πλούσια και αργυρή.

Οι Ουγκό με “Τιμωρίες” την τρομερή

των Ολυμπίων εκδίκηση μεθούνε.

Μα εγώ θα γράψω μια λυπητερή

μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που’ναι.

Αν έζησαν οι Πόε δυστυχισμένοι,

και αν οι Μποντλέρ έζησαν νεκροί,

η αθανασία τους είναι χαραγμένη.

Κανένας όμως δεν ανιστορεί

και το έρεβος εσκέπασε βαρύ

τους στιχουργούς που ανάξια στιχουργούνε.

Μα εγώ σαν προσφορά κάνω ιερή

μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ‘ναι.

Του κόσμου η καταφρόνια τους βαραίνει

κι αυτοί περνούνε αλύγιστοι και ωχροί,

στην τραγικήν απάτη τους δοσμένοι

πως κάπου πέρα η Δόξα καρτερεί,

παρθένα βαθυστόχαστα ιλαρή.

Μα ξέροντας πως όλοι τους ξεχνούνε,

νοσταλγικά εγώ κλαίω τη θλιβερή

μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ΄ναι.

Και κάποτε οι μελλούμενοι καιροί:

“Ποιος άδοξος ποιητής” θέλω να μου πούνε

“την έγραψε μιαν έτσι πενιχρή μπαλάντα στους ποιητές άδοξοι που ΄ναι;”»

Πριν περάσουμε στην επίδραση του Πόου στην ελληνική λογοτεχνία, να σημειώσουμε ότι και στην παγκόσμια λογοτεχνία επέδρασε καθοριστικά.

Η αστυνομική λογοτεχνία και οι ιστορίες τρόμου ή φαντασίας οφείλουν τα πλείστα στο έργο του. Διηγήματα του Πόου είναι η πηγή έμπνευσης για τις ιστορίες του Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, με κεντρικό ήρωα τον Σέρλοκ Χολμς.

Αμερικανοί λογοτέχνες που εκτιμούσαν το έργο του και επηρεάστηκαν από αυτό, όπως ο Ουώλτ Ουίτμαν, ο Γουίλιαμ Φώκνερ, καθώς και ο Χέρμαν Μέλβιλ. Στη γαλλική λογοτεχνία, ειδικότερα στον συμβολισμό, επέδρασε στον Μποντλέρ και στον Μαλλαρμέ, στον Ιούλιο Βερν όπως ήδη αναφέραμε. Επίσης, ο Πολ Βαλερύ, ο Μαρσέλ Προυστ, ο Όσκαρ Ουάιλντ εκτίμησαν το έργο του. Ζωγράφοι, επιπλέον, όπως ο Μανέ και ο Ντορέ φιλοτέχνησαν έργα εμπνευσμένοι από τον Πόου.

Πολύ χαρακτηριστικό είναι το ποίημα του Στεφάν Μαλλαρμέ:

Ο τάφος του Έντγκαρ Πόε

Τέτοιο ως να ναι ο ίδιος πια ας του αλλαζ’ η αιωνιότης ντύμα ,

Μ’ ένα μαχαίρι ξεσηκώνει ο ποιητής γυμνό

Την ξαφνιασμένη του εποχή που δεν ήταν γνωστό

Πως θριάμβευεν ο θάνατος στο έμφωνο τούτο κλίμα !

Εκείνη , όρμημα ύδρας πριν στου αγγέλου εμπρός το ρήμα

Στις λέξεις της φυλής νόημα που ‘δινε αγνό

Έξοχο επευφήμησαν τον πιωμένο μάγο αχό

Μες στο χωρίς καμιά τιμή μίγματος μαύρου κύμα .

Από γη κι από νεφέλη εχθρούς ,ω αιχμηρό γραφτό !

Με την ιδέα μας μαζί αν δεν λαξευθεί γλυπτό

Που τον περίλαμπρο του Poe τάφο να κοσμήσει ,

Γαλήνη όγκου εδώ πεσμένου σκοτεινής πληγής ,

Όριο για πάντα ας δείχνει του γρανίτη τούτου η φύση

Προς τη μαυρόφτερη ‘Αρά διασποράς μελλοντικής .

[Τα Ποθήματα του Stéphane Mallarmé, εκδ. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 1992 απόδοση Γ. Σ. Πατριαρχέας]

Το 2003 ο Νίκος Μαυρέλος καθηγητής του Δημοκρίτειου Π.Θ. δημοσίευσε το άρθρο «Η υποδοχή του Poe στην Ελλάδα και ο φακός του Ροΐδη», ενώ τρία χρόνια μετά στη «Βιβλιοθήκη» της «Ελευθεροτυπίας» (28/7/2006) δημοσιεύθηκε σχετικό άρθρο της Χριστίνας Ντουνιά του ΕΚΠΑ. Το 2019 η ίδια παρουσίασε το έργο της «Στη σαγήνη του Ε. Α. Πόε» (εκδόσεις Γαβριηλίδης, σελ.213), στο οποίο εξετάζει την επίδρασή του στην ελληνική λογοτεχνία. Στηρίζομαι κυρίως στο άρθρο του 2006.

«Ο ΄Εντγκαρ ΄Αλαν Πόε είχε την τύχη να διαβεί τα σύνορα της Ελλάδας χωρίς μεγάλη καθυστέρηση. Οι συστάσεις του Ροΐδη, που μεταφράζει το 1877 «Το πάθημα του κυρίου Βαλδεμάρου» και γράφει προλογικό σημείωμα για την περίπτωση του Αμερικανού λογοτέχνη, καθώς και το γαλλικό διαβατήριο με το οποίο τον είχε εφοδιάσει ο Μποντλέρ, συνέβαλαν όχι μόνο στη γνωριμία αλλά και στην ένθερμη υποδοχή του από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Πέρα από την εκτίμηση που τρέφει για την ποίησή του, το ενδιαφέρον του Ροΐδη φαίνεται να προκαλείται επιπρόσθετα από την κλασική παιδεία του Πόε, το ενδιαφέρον για τα επιστημονικά επιτεύγματα, την αναλυτική ικανότητα της σκέψης αλλά και το ιδιότυπο χιούμορ του. […] Ο Ροΐδης μεταφράζει κυρίως από την έκδοση του Μποντλέρ, αλλά ούτε και σε αυτήν μένει πιστός. Ακολουθώντας εν πολλοίς τα μεταφραστικά ήθη της εποχής κάποτε παραφράζει, παραλείπει ή και διασκευάζει ακόμα, όπου το κρίνει σκόπιμο».

Το ενδιαφέρον για το έργο του Πόου με την πάροδο του χρόνου αυξάνει. «Ένας επιφανής εκπρόσωπος του ελληνικού αισθητισμού, ο Περικλής Γιαννόπουλος έχει μεταφράσει το 1896 το διάσημο «Κοράκι». Η φθορά και ο θάνατος, ο δαίμων της διαστροφής και η ακατανόητη ροπή προς το έγκλημα, οι σκοτεινοί ετοιμόρροποι πύργοι με τις υποβλητικές κάμαρες, τα κεριά και οι βελούδινες κουρτίνες, ο εξωτισμός και η εκζήτηση, ο ανεκπλήρωτος ή ο νοσηρός έρωτας, η αγάπη για το παράδοξο είναι σημεία συγγενείας ανάμεσα στον Πόε και σε συγγραφείς του ελληνικού αισθητισμού όπως ο Νικόλαος Επισκοπόπουλος και ο Πλάτων Ροδοκανάκης, αλλά και ο Παύλος Νιρβάνας ή ο πρώιμος Νίκος Καζαντζάκης».

Από το 1910 «πληθώρα μεταφράσεων ποιημάτων του που δημοσιεύονται σε κάθε λογής έντυπα, από τα πλέον έγκριτα έως τα πιο λαϊκά, και μάλιστα αρκετές φέρουν την υπογραφή γνωστών ποιητών. Ηδη από το 1918, ο Παλαμάς, ο οποίος αναγνωρίζει μεν την ιδιοφυΐα του αλλά βρίσκεται μακριά από τον τρόπο του Πόε, στέκει κριτικά απέναντι στο φαινόμενο αυτό».

Στα χρόνια του Μεσοπολέμου μεταφράζουν ποιήματά του οι Απόστολος Μελαχρινός, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Κώστας Ουράνης, Μήτσος Παπανικολάου, Καίσαρ Εμμανουήλ. «Σπάνια όμως καταφέρνουν να αποδώσουν τη μουσικότητα και την υποβλητικότητα της ποίησής του».

Ήδη παραθέσαμε στο πρώτο μέρος του άρθρου ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη που αναφέρεται στον Πόου. Ο ίδιος «αν και δεν μεταφράζει Πόε συνδέεται υπόγεια με το ψυχολογικό κλίμα του έργου του και, κυρίως, με την αίσθηση του παράξενου που δημιουργούν οι ιστορίες του […] Το 1920 γράφει το πρώτο του πεζό με τίτλο «Το καύκαλο», που είναι και καρπός της συστηματικής του ενασχόλησης με το πεζογραφικό έργο του Πόε […]Στα περισσότερα από τα τελευταία σύντομα πεζά του Καρυωτάκη διακρίνεται μια δημιουργικά μετουσιωμένη, συχνά κρυμμένη αλλά και κάποτε ευανάγνωστη, επίδραση του Πόε».

Η Χριστίνα Ντουνιά αναφέρεται επίσης στους Φώτη Κόντογλου, Γιάννη Σκαρίμπα και Γιώργο Σεφέρη που επηρεάζονται από τον Πόου. Και συνεχίζει:

«Κοντά στον Σεφέρη, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος καταπιάνεται το 1936 με τη μετάφραση των θεωρητικών κειμένων του Πόε, που παρουσιάζονται στα ελληνικά με μεγάλη καθυστέρηση: είναι τα κείμενα που τιτλοφορούνται «Φιλοσοφία της συνθέσεως» και «Ποιητική αρχή» και τα οποία επηρέασαν στη δημιουργία της νέας κριτικής […] Ο Τάκης Παπατσώνης αφιερώθηκε στη μελέτη του Πόε και αφού μετέφρασε δύο από τα πολύστιχα νεανικά ποιήματά του, τον «Ταμερλάνο» και το «Αλ Ααραάφ», μας έδωσε ένα πολυσέλιδο βιβλίο αφιερωμένο στο σχολιασμό τους (Λήρος και λόγος. Εξωλογικό σχόλιο πάνω σε δύο ποιήματα juvenilia του Ε. Α. Πόε). Σε αυτόν ανήκει και η πιο ενθουσιώδης αλλά όχι υπερβολική αναφορά στη σημασία που έχει το έργο του Πόε».

«Η περίπτωση Πόε δεν άφησε ασυγκίνητους τους Έλληνες υπερρεαλιστές Ανδρέα Εμπειρίκο και Νίκο Εγγονόπουλο. Ο Πόε, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στους προδρόμους του υπερρεαλισμού στο «Μανιφέστο» του 1924, και ανάμεσα στους εκπροσώπους του Μαύρου Χιούμορ στην «Ανθολογία» του Αντρέ Μπρετόν, προσφέρεται επίσης ως το ιδεώδες αντικείμενο της ψυχαναλυτικής μεθόδου στην περιοχή της λογοτεχνίας».

Και καταλήγει στο άρθρο της η Χριστίνα Ντουνιά:

«Νομίζω ότι έχει γίνει ήδη αντιληπτό ότι η περίπτωση Πόε ενδιαφέρει και ίσως ακόμα επηρεάζει καλλιτεχνικές προσωπικότητες πολύ διαφορετικές και λογοτεχνικά κείμενα ποικίλων αισθητικών αναζητήσεων. Και αυτό συμβαίνει όχι μόνο γιατί το έργο του είναι πολύμορφο αλλά επειδή και ο ίδιος, όπως και αρκετοί από τους ήρωές του, παρουσιάζεται μέσα από ένα πλέγμα αντιθέσεων. Κατά συνέπεια και η περιπέτεια της πρόσληψής του αποδεικνύεται εξαιρετικά σύνθετη και ενδιαφέρουσα».

Κλείνοντας θα παραθέσουμε ένα «αντίδωρο» του Έντγκαρ Άλλαν Πόου προς την Ελλάδα, ο οποίος χρησιμοποιεί συχνά ελληνικά σύμβολα:

ΣΤΗΝ ΕΛΕΝΗ

Είναι για μένα το κάλλος σου, Ελένη,

σαν την περασμένη εκείνη εποχή

που σε μια θάλασσα με φύκια μυρωμένη

τον θαλασσοδαρμένο, κατάκοπο ταξιδευτή

της Νίκαιας τα πλοία φέραν στην πατρική του την ακτή.

Πλέοντας άσκοπα σε μαύρες θάλασσες χρόνια ολάκερα εδώ και κει,

η κόμη σου από υακίνθους, κι η κλασική σου η μορφή,

σαν Ναϊάδα η αύρα σου μ’ έφερε ακόμη

στη δόξα που ήτανε Ελλάδα

και στο μεγαλείο που ήταν Ρώμη.