Με αφορμή τη συμπλήρωση πέντε μηνών (18.01.2021) από το δυσάρεστο συμβάν της πυρκαγιάς στις καπναποθήκες της Ξάνθης, αυτό που εγείρει προβληματισμό πέρα από την καταστροφή των κτιρίων ως μοναδικών μνημείων της βιομηχανικής κληρονομιάς του τόπου μας, της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας της πόλης μας, είναι η αποκατάσταση των ζημιών – υλικών αλλά και ηθικών – που προκλήθηκαν από την παραπάνω πυρκαγιά στις κατοικίες – διαμερίσματα των ενοίκων των όμορων οικοδομών, στην περιουσία των περιοίκων εν γένει αλλά κι αν αυτό το περιστατικό, συνιστά γεγονός προσβλητικό του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος της προστασίας της προσωπικότητας του ατόμου (αρ. 2 § 1, 5 § 1, 2 & 5, 24 § 1 του Συντάγματος).
Υπάρχει λοιπόν ένα πλέγμα νομοθετικών διατάξεων οι οποίες προστατεύουν το άτομο από προσβολές που υφίσταται λόγω παραβίασης κανόνων δικαίου που έχουν τεθεί για την προστασία του περιβάλλοντος. Αξίζει να διευκρινιστεί ότι η προστασία του περιβάλλοντος ως έκφανση του δικαιώματος στην προσωπικότητα, εκτός από μία «αμυντική» λειτουργία, η οποία εξειδικεύεται στη διαμόρφωση ενός πεδίου ελεύθερης δράσης για καθένα άτομο και στην απαγόρευση κρατικής επέμβασης στον πυρήνα του δικαιώματος, αναπτύσσει και μία «προστατευτική» λειτουργία, η οποία ορθώς χαρακτηρίζεται ως μετεξέλιξη της αμυντικής λειτουργίας. Η προστατευτική λειτουργία συνίσταται στην υποχρέωση όλων των κρατικών εξουσιών και δομών να λαμβάνουν (προληπτικά) μέτρα, ώστε να διασφαλίζεται ο πυρήνας του δικαιώματος και να εξασφαλίζεται η απόλαυσή του από τους φορείς. Κάθε φορά δε που οι αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες αδιαφορούν για τη λήψη μέτρων προς επίτευξη των ανωτέρω, κάθε πολίτης έχει τη δυνατότητα να ζητήσει τη λήψη μέτρων από αυτές, δια της δικαστικής οδού. Το αυτό, βέβαια, και στις περιπτώσεις επέλευσης βλαπτικού γεγονότος και προσβολής του δικαιώματος. Με άλλα λόγια, η προστασία του περιβάλλοντος είναι ένα καθόλα αγώγιμο δικαίωμα, απορρέον από το δικαίωμα στην προσωπικότητα.
Έτσι, ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο 94 § 26 Ν. 3852/2010 όπως σήμερα ισχύει, σύμφωνα με το οποίο στην αρμοδιότητα του Δήμου υπάγεται η μέριμνα – τηρουμένων των ισχυουσών πυροσβεστικών διατάξεων – για την τήρηση των υποχρεώσεων καθαρισμού, από τους ιδιοκτήτες, νομείς, επικαρπωτές οικοπέδων και λοιπών ακάλυπτων χώρων, που βρίσκονται εντός πόλεων και οικισμών καθώς και η υποχρέωση αυτεπάγγελτου καθαρισμού από τους Δήμους σε περίπτωση μη συμμόρφωσης των υπόχρεων. Σε βάρος, δε, εκείνων που δεν συμμορφώνονται επιβάλλεται πρόστιμο το οποίο και αποτελεί έσοδο του οικείου Δήμου. Εξυπακούεται δε, ότι τυχόν ισχυρισμός περί άγνοιας νόμου και πλαισίου αρμοδιοτήτων εκ μέρους των αρμοδίων φορέων και υπηρεσιών δεν μπορεί να σταθεί. Και τούτο διότι η νομοθεσία είναι σαφής, καθώς δίνει τη δυνατότητα στην Διοίκηση να λάβει προληπτικά μέτρα, προς αποφυγή μελλοντικών δυσμενών συνεπειών.
Περαιτέρω, κατ’ άρθρο 57 ΑΚ, όποιος προσβάλλεται παράνομα στην προσωπικότητά του έχει το δικαίωμα να απαιτήσει να αρθεί η προσβολή και να μην επαναληφθεί στο μέλλον. Με τη διάταξη αυτή προστατεύεται η προσωπικότητα και κατ’ επέκταση η αξία του ανθρώπου ως ατομικό δικαίωμα κατοχυρωμένο από το άρθρ. 2 § 1 του Συντάγματος (ΑΠ 1735/2009), αποτελεί δε η προσωπικότητα πλέγμα αγαθών που συνθέτουν την υπόσταση του προσώπου και είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα μαζί του. Τα αγαθά αυτά δεν αποτελούν μεν αυτοτελή δικαιώματα, αλλά επί μέρους εκδηλώσεις – εκφάνσεις (πλευρές) του ενιαίου δικαιώματος επί της προσωπικότητας, όμως η προσβολή της προσωπικότητας σε σχέση με οποιαδήποτε από τις εκδηλώσεις αυτές, συνιστά προσβολή της συνολικής έννοιας της προσωπικότητας. Προϋποθέσεις για την προστασία της προσωπικότητας με τις διατάξεις των παραπάνω άρθρων είναι: α) η ύπαρξη προσβολής της προσωπικότητας με πράξη ή παράλειψη άλλου που διαταράσσει μία ή περισσότερες εκδηλώσεις της σωματικής, ψυχικής, πνευματικής και κοινωνικής ατομικότητας του βλαπτόμενου κατά τη στιγμή της προσβολής, β) η προσβολή να είναι παράνομη, κι αυτό συμβαίνει όταν γίνεται χωρίς δικαίωμα ή με βάση δικαίωμα, το οποίο όμως είτε είναι μικρότερης σπουδαιότητας στο πλαίσιο της έννομης τάξης είτε ασκείται καταχρηστικά κατά την έννοια των άρθρων 281 ΑΚ και 25 § 3 του Συντάγματος και γ) πταίσμα του προσβολέα, εφόσον αξιώνεται αποζημίωση ή χρηματική ικανοποίηση για την αποκατάσταση της περιουσιακής ή μη περιουσιακής ζημίας που υπέστη ο φορέας του δικαιώματος επί της προσωπικότητας (99/2021 ΕΦ Πατρών, ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Στην έννοια της προσωπικότητας, εξάλλου, περιέχονται όλες εκείνες οι αστάθμητες αξίες, που απαρτίζουν την ουσία του ανθρώπου και προστατεύονται όλα τα αγαθά που τη συγκροτούν, ήτοι, μεταξύ άλλων: α) στοιχεία αναφορικά με τη ζωή, τη σωματική ακεραιότητα και την υγεία του προσώπου (σωματικά αγαθά), β) στοιχεία αναγόμενα στον ψυχικό και συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου (ψυχικά αγαθά), γ) στοιχεία σχετικά με την ελευθερία προς ανάπτυξη της προσωπικότητας, δ) στοιχεία συνδεόμενα με την τιμή του προσώπου, ε) στοιχείο του ιδιωτικού βίου και της σφαίρας του απορρήτου (οράτε και ΑΠ 543/2009, ΑΠ 1095/2009, ΑΠ 261/2008 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Στην έννοια δε του δικαιώματος επί της προσωπικότητας περιλαμβάνονται όλα τα άυλα αγαθά, τα οποία είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα με το πρόσωπο στο οποίο ανήκουν, όπως είναι και η κοινωνική ατομικότητα του ανθρώπου αλλά και η δυνατότητα απόλαυσης των περιβαλλοντικών αγαθών τα οποία συνιστούν τόσο προϋπόθεση ζωής, όσο και στοιχεία για την εξασφάλιση ποιότητας ζωής. Το δικαίωμα επί της προσωπικότητας προσδιορίζεται εννοιολογικά και με τις διατάξεις των άρθρων 2 παρ. 1, 5 παρ. 1, 2 & 5, και 24 παρ. 1 του ισχύοντος Συντάγματος, ενώ η συμπεριφορά με την οποία διαταράσσεται από τρίτους στοιχεία περιβαλλοντικά κατά τέτοιο τρόπο, ώστε είτε να αλλοιώνεται ή να καταργείται η κοινή ωφέλεια που πηγάζει από τη χρήση του συγκεκριμένου πράγματος, είτε να καθίσταται αδύνατη η χρήση του στοιχείου αυτού, συνιστά παράνομη προσβολή κατά τις διατάξεις των άρθρων 57, 59 ΑΚ όπως αυτές εμπλουτίζονται από το άρθρο 24 του Συντάγματος (βλ. Καράκωστα, Η προστασία των περιβαλλοντικών αγαθών μέσα από τη νομολογία των πολιτικών δικαστηρίων, ΝοΒ 41.45). Επομένως, το δικαίωμα του ανθρώπου στη χρήση κατά την απόλαυση της ωφέλειας του ζωτικού χώρου του αποτελεί την, ιδιωτικού δικαίου, έκφανση της κατοχύρωσης από το άρθρο 24 § 1 του Συντάγματος, του κοινωνικού δικαιώματος στο περιβάλλον, που τριτενεργεί στις ιδιωτικές έννομες σχέσεις μέσω των διατάξεων των άρθρων 57 και 967 επ. ΑΚ. Η με οποιονδήποτε τρόπο προσβολή στοιχείου ζωτικού χώρου του ανθρώπου (ακτινοβολία, ρύπανση της ατμόσφαιρας) συνιστά προσβολή του θεμελιώδους συνταγματικού δικαιώματος, της αξίας του προσώπου, την οποία δεν μπορεί να νομιμοποιήσει οποιαδήποτε κανονιστική διάταξη της κοινής νομοθεσίας, αφού μια τέτοια διάταξη θα είναι αντισυνταγματική και παράνομη. Η αξίωση που απορρέει από την προσβολή του πιο πάνω δικαιώματος συνίσταται, εκτός των άλλων, στην άρση της τελευταίας και την παράλειψή της στο μέλλον, εφόσον υπάρχει βάσιμη απειλή επικείμενης προσβολής (προληπτική αξίωση για παράλειψη). Για την άσκηση των παραπάνω αξιώσεων νομιμοποιείται ο χρήστης του συγκεκριμένου πράγματος ή το πρόσωπο (ως προς τα σωματικά ή ψυχικά αγαθά) που υπέστη την προσβολή, ο οποίος στην πρώτη περίπτωση θα πρέπει να βρίσκεται σε ορισμένη τοπική σχέση με το αντίστοιχο περιβαλλοντικό αγαθό (ΕΦ ΑΙΓ 93/2020 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ). Περαιτέρω, από τις διατάξεις των άρθρων 299, 300, 330, 914 και 932 του ΑΚ προκύπτει ότι η ευθύνη προς αποζημίωση από αδικοπραξία προϋποθέτει συμπεριφορά παράνομη και υπαίτια, επέλευση ζημίας και ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ της συμπεριφοράς του δράστη και της ζημίας. Παράνομη είναι η συμπεριφορά που αντίκειται σε απαγορευτικό ή επιτακτικό κανόνα δικαίου, ο οποίος αποτελεί δικαίωμα ή προστατεύει συγκεκριμένο συμφέρον του ζημιωθέντος, μπορεί δε η συμπεριφορά αυτή να συνίσταται σε θετική ενέργεια ή παράλειψη ορισμένης ενέργειας. Μορφή δε υπαιτιότητας είναι ο δόλος αλλά και η αμέλεια (330 ΑΚ). Από τις ίδιες πιο πάνω διατάξεις προκύπτει ότι σε περίπτωση τέλεσης αδικοπραξίας αποκαθίσταται, εκτός από την περιουσιακή ζημία και η μη περιουσιακή ή ηθική βλάβη, με την επιδίκαση εύλογης χρηματικής ικανοποίησης (ΑΠ 532/2011 ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).
Απ’ όσα ανωτέρω αναλυτικά αναπτύχθηκαν, ο έλληνας νομοθέτης, έχει φροντίσει να θέσει όλο εκείνο το πλέγμα των διατάξεων που απαιτούνται για την προστασία της περιουσίας αλλά και της προσωπικότητας του ατόμου από γεγονότα όπως αυτό της πυρκαγιάς. Αυτό που τίθεται ως ζητούμενο τώρα είναι να αναλάβουν οι υπεύθυνοι – όποιοι κι αν είναι αυτοί, ιδιώτες, δημόσιο, ΟΤΑ – το μερίδιο της ευθύνης που τους αναλογεί ώστε αφενός να απαλυνθεί ο ηθικός πόνος των βλαφθέντων και αφετέρου να αποζημιωθούν αυτοί για τις οικονομικές ζημίες που έχουν υποστεί στην περιουσία τους. Κι αυτό να λάβει χώρα με σύνεση και με τη σκέψη ότι οι άνθρωποι οι οποίοι έχουν πληγεί από το ανωτέρω γεγονός, δεν φέρουν καμία απολύτως ευθύνη για ό,τι συνέβη, είχαν επισημάνει καιρό πριν τον κίνδυνο και φυσικά ότι πρέπει να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα από τους αρμόδιους φορείς ώστε παρόμοιο γεγονός να μη συμβεί στο μέλλον.
Ειρήνη Πυρνάρη
Δικηγόρος
