Με συγκίνηση και κάθε επισημότητα πραγματοποιήθηκε η τελετή αποκαλυπτηρίων του Μνημείου για τους 526 αδικοχαμένους Εβραίους της Ξάνθης
Ένας σταθμός ιστορικής μνήμης, μια μακάβρια διαδρομή πληγής για το παρελθόν της Ξάνθης, μία ταυτότητα αρμονικής συνύπαρξης και σεβασμού
Συγκίνηση σε συνδυασμό με ένα «δυνατό» μήνυμα αρμονικής συνύπαρξης διαφορετικότητας, σεβασμού και αποδοχής αποτυπώθηκε κατά τη διάρκεια της τελετής των Αποκαλυπτηρίων του Μνημείου Ολοκαυτώματος των 526 Ελλήνων Εβραίων της Ξάνθης. Η εκδήλωση διεξήχθη στην Πλατεία Ελευθερίας της πόλης εκεί όπου βρίσκεται πλέον το μνημείο.
Τις εκδηλώσεις μνήμης τίμησαν με την παρουσία τους η υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων Νίκη Κεραμέως, ως εκπρόσωπος της κυβέρνησης, ο υφυπουργός του Υπουργείου Παιδείας Άγγελος Συρίγος, η υφυπουργός Τουρισμού Σοφία Ζαχαράκη, ο ΓΓ Θρησκευμάτων του υπουργείου Παιδείας Γιώργος Καλαντζής, ο πρόεδρος του IHRA Πολυδωράκης Γιώργος, ο πρόεδρος του ΚΙΣΕ Δαυίδ Σαλτιέλ, οι πρεσβευτές του Ισραήλ Iossi Amrani, του Καναδά Mark Allen, της Πολωνίας Arthur Lompart, η πρόξενος των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη Elisabeth Lee, ο Επιτετραμμένος της Πρεσβείας της Ελβετίας Marc Bruchez, ο Πρόξενος της Γερμανίας στη Θεσσαλονίκη Carsten Mueller, η Επιτετραμμένη της Πρεσβείας της Αυστρίας Martina Hermann, o πρόξενος της Σουηδίας στη Θεσσαλονίκη Ιωάννης Ακκάς, ο Πρόξενος Ισπανίας Sam Nahmias, ο υποπρόξενος του Τουρκικού Προξενείου στην Κομοτηνή Baris Culha, μέλη του ΔΣ του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος καθώς και αντιπροσωπείες των Ισραηλιτικών Κοινοτήτων Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Χαλκίδας, Λάρισας, Βόλου, Ρόδου και Καβάλας. Με αυτό τον τρόπο έμεινε ανεξίτηλη η μνήμη του άδικου χαμού του εβραϊκού πληθυσμού σε μία περιοχή όπως είναι η Θράκη, πρότυπο της κοινής συμπόρευσης των τριών αυτών στοιχείων:-Χριστιανικού-Μουσουλμανικού-Εβραϊκού.
Πριν από την τελετή ο δήμαρχος τους υποδέχθηκε επισήμως στο Δημαρχείο και μετά όλοι μαζί περπάτησαν μέχρι την πλατεία Ελευθερίας όπου έγινε η εκδήλωση.
Οι εκδηλώσεις τιμής στη μνήμη των 526 Εβραίων της Ξάνθης ξεκίνησαν στο Εβραϊκό Νεκροταφείο της πόλης, όπου ο Ραββίνος Θεσσαλονίκης Ααρόν Ίσραελ τέλεσε επιμνημόσυνη δέηση, παρουσία του Δημάρχου Ξάνθης ,Μανώλη Τσέπελη, του Ελληνοεβραϊκού Συμβουλίου, των υφυπουργών Παιδείας, Άγγελου Συρίγου και Τουρισμού, Σοφίας Ζαχαράκη, του πρώην υπουργού Παιδείας και βουλευτή Ροδόπης, Ευριπίδη Στυλιανίδη, του Δημάρχου Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνου Ζέρβα, πολλών εκπροσώπων των διπλωματικών αρχών και αυτοδιοικητικών.
Ακολούθησε η υποδοχή των υψηλών προσκεκλημένων από τον Δήμαρχο Ξάνθης στο Δημαρχείο της πόλης, σε μια συμβολική εκδήλωση, με την τήρηση των υγειονομικών μέτρων που επιβάλει η πανδημία.
Μ.Τσέπελης: «Θα μεταδώσουμε ένα μήνυμα ανθρωπιάς, αλληλεγγύης, δικαιοσύνης και ειρήνης με αφετηρία την Ξάνθη μας»
Ο δήμαρχος Ξάνθης, Μανώλης Τσέπελης, αναγνωρίζοντας την πολύπλευρη επίδραση της εβραϊκής κοινότητας στην κοινωνίας της Ξάνθης, επεσήμανε: «Η εβραϊκή κοινότητα της Ξάνθης άφησε ανεξίτηλα το αποτύπωμά της με τη δυναμική παρουσία της σε όλα τα επίπεδα στην κοινωνία. Σήμερα η Ξάνθη αποδίδει την οφειλούμενη τιμή στην μνήμη των 526 Εβραίων που είχαν την απάνθρωπη μοίρα όλων των ομοδόξων τους στην Ευρώπη.Είμαστε εδώ για να εκπέμψουμε από την Ξάνθη, από αυτή την ιστορική και συνάμα πολιτιστικά πολύμορφη και υπέροχη πλευρά της Ελληνικής Επικράτειας το μήνυμα της ανθρωπιάς, της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της ειρήνης».
Χρ.Μέτιος: «’’Πράξη Μνήμης’’ τα Αποκαλυπτήρια-Η κουλτούρα της πολυπολιτισμικότητας γίνεται μέρος της δικής μας ταυτότητας»
Ο Περιφερειάρχης Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης,Χρήστος Μέτιος αναφερόμενος στα Αποκαλυπτήρια του Μνημείου έκανε λόγο για «Πράξη Μνήμης». Τόνισε: «Η κουλτούρα της επικοινωνίας, της αποδοχής, της διαφορετικότητας πλέον γίνεται κομμάτι της δικής μας ταυτότητας. Στη μακρά πορεία της η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη υπήρξε ένας από τους τόπους της εβραϊκής διασποράς, ενώ στο μεσοπόλεμο ζούσαν πάνω από 4.000 Εβραίοι. Η σημερινή μέρα ας έχει και τον χαρακτήρα μνήμης της αρμονικής συνύπαρξης, της ανάδειξης του πλούτου που σημαίνει για τον τόπο μας αυτή η πολυπολιτισμικότητα.Σε έναν κόσμο που αλλάζει, ο σεβασμός και η ανεκτικότητα είναι τα μεγάλα ζητούμενα. Οφείλουμε να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό ώστε μελλοντικά να μην έρθουμε αντιμέτωποι με παρόμοια εγκλήματα».
Δ.Σαλτιέλ:«Ό,τι έγινε τότε,μπορεί να ξανασυμβεί-Σημείο προσκυνήματος και εργαλείο διάδρασης με την ιστορία το Μνημείο»
Έπειτα, ο Πρόεδρος του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδας και πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, Δαυίδ Σαλτιέλ, εξήρε την έννοια της συνυπευθυνότητας όσον αφορά την αποφυγή πρόκλησης ενός νέου Ολοκαυτώματος. Είπε: «Με αυτό το σεμνό Μνημείο η μνήμη των Ξανθιωτών Εβραίων γίνεται φάρος άσβεστος για να θυμίζει πως ό,τι έγινε τότε ,μπορεί να ξανασυμβεί σε κάθε κοινωνία ,όσο εξελιγμένη κι αν είναι αυτή, σε κάθε πόλη, όσο σύγχρονη κι αν είναι ,σε κάθε χρονική στιγμή στην ιστορία. Είναι χρέος μας να κατανοούμε όλες τις πτυχές της ιστορίας και παράλληλα να υπερτονίζουμε τις πράξεις ανθρωπιάς και ότι αυτές είναι που μας διδάσκουν ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να κάνει τη διαφορά. Όσον αφορά το Μνημείο αδιαμφισβήτητα θα γίνει σημείο αναφοράς και προσκυνήματος, αλλά και εφαλτήριο για δημιουργία πρωτοβουλιών μνήμης και εκπαιδευτικών δράσεων. Θα αποτελέσει ζωντανό εργαλείο διάδρασης με την ιστορία. Μόνο έτσι θα επιτελέσει τον υψηλό του στόχο, να διδάξει στην κοινωνία πως δεν πρέπει να επιτρέψει να ξανασυμβεί ένα νέο Ολοκαύτωμα και πως ο καθένας που περνά από μπροστά του είναι και εκείνος συνυπεύθυνος».
Ν. Κεραμέως: «Δε θα επιτρέψουμε την αναβίωση του φασισμού, του αντισημιτισμού, της μισαλλοδοξίας»
Αρχικά, στον λόγο της η κα Κεραμέως τόνισε: «Ως Κυβέρνηση και ειδικότερα ως Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων υπογραμμίζουμε τη σημασία της εκπαίδευσης για το Ολοκαύτωμα. Για αυτό, άλλωστε και προωθούμε τη διδασκαλία της θηριωδίας του ναζισμού από πολύ νωρίς στα παιδιά. Ειδικότερα, πραγματοποιούμε επιμορφωτικά σεμινάρια σε εκπαιδευτικούς για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος. Επίσης, συνεργαζόμαστε με αρμόδιους φορείς ,αναλαμβάνουμε δράσεις ευαισθητοποίησης. Με όπλο μας την γνώση διασφαλίζουμε την ιστορική μνήμη, την ενδελεχή μελέτη ,όπως επίσης και τη διδασκαλία των γεγονότων μέσα από καλλιέργεια αξιών, όπως ο αλληλοσεβασμός,η αποδοχή της διαφορετικότητας. Επιχειρούμε να καλλιεργήσουμε τα ιδανικά του δημοκρατικού πολιτεύματος και της ενεργού πολιτειότητας από μικρή ηλικία. Διασφαλίζουμε πως δε θα μείνει ποτέ ξανά καμία χαραμάδα ανοιχτή που θα επιτρέψει την αναβίωση του φασισμού,του αντισημιτισμού, της μισαλλοδοξίας».
Μ. Σχοινάς: «Έχουμε χρέος να αναδείξουμε την κληρονομιά του ελληνικού Εβραϊσμού κι να εγγυηθούμε έμπρακτα το ‘’ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ’’»
Το δικό του βιντεοσκοπημένο μήνυμα μετέδωσε ο Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Μαργαρίτης Σχοινάς. Δήλωσε: «Η Θράκη είναι ένας τόπος που αποτελεί σύμβολο συνύπαρξης, συμβίωσης, ανοχής και αλληλεγγύης.Είναι ένας τόπος που αντικατοπτρίζει τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής, ένα μοντέλο κοινωνίας που μας χωρά όλους. Σε μία περιοχή όπως η Θράκη (διαθρησκευτικό υπόδειγμα),αυτό το προσκυνηματικό Μνημείο έρχεται να προστεθεί στην πλούσια και ποικιλόμορφη πολιτιστική-ιστορική κληρονομιά του τόπου. Συνεπώς αποτελεί αναντίρρητα χρέος της γενιάς μας τόσο να προφυλάξουμε, όσο και να αναδείξουμε την κληρονομιά του ελληνικού Εβραϊσμού. Με λίγα λόγια καλούμαστε να προσέξουμε τα νεκροταφεία και τα μνημεία τους, ώστε το ‘’ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ’’ να μην μείνει μία ευχή μόνο στα λόγια».
Ο ίδιος πρόσθεσε: «Ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής είναι το ισχυρότερο όπλο που έχουμε στα χέρια μας ενάντια στις προσπάθειες όσων επιχειρούν να διαστρεβλώσουν και να ξαναγράψουν την ιστορία.Με λίγα λόγια,να δηλητηριάσουν ξανά τις κοινωνίες μας με ιδεολογίες αντισημιτικές, ρατσιστικές, φασιστικές, απάνθρωπες.Δεν πρέπει να κάνουμε το λάθος να θεωρήσουμε πως ο αντισημιτισμός ξεκίνησε ξαφνικά στους θαλάμους των αερίων και εξαφανίστηκε μόλις έκλεισαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης».
Παντελεήμων Ξάνθης: «Η Εκκλησία έρχεται για να ‘’αγκαλιάσει’’ ολόκληρο τον κόσμο, είναι η σκέπη του απέναντι στους διωγμούς»
Ο Μητροπολίτης Ξάνθης και Περιθεωρίου, έκανε μνεία στη θέση της Εκκλησίας απέναντι σε φαινόμενα διώξεων λόγω μισαλλοδοξίας και προκαταλήψεων. Ανέλυσε: «Η Ξάνθη και οι πολίτες της σήμερα εξοφλούν ένα χρέος προς τους Εβραίους συμπολίτες μας. Ευχόμαστε και προσευχόμαστε για την ειρήνη και ειρηνική συμβίωση όλου του κόσμου. Τόσο η Θράκη, όσο και η Ξάνθη αποτελούν ένα πρότυπο ειρηνικής συμβίωσης ανθρώπων με διαφορετική πίστη και διαφορετικό πολιτισμό. Ευχόμαστε να μην επιτρέψει Ο Θεός κανένας λαός ,σε κανένα σημείο του κόσμου να γνωρίσει ξανά μία τέτοια θηριωδία».
Ξάνθη, ένας μικρόκοσμος της τραγωδίας του Ολοκαυτώματος
Επιλογικά, αξιοσημείωτο είναι πως χαιρετισμό απηύθυνε ο πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού Ολοκαυτώματος, Γιώργος Πολυδωράκης,ο οποίος επεσήμανε το χρέος μας να αποδίδουμε τιμή στα θύματα.
Στη συνέχεια, αναγνώστηκε και το γραπτό μήνυμα του δημάρχου Ιωαννίνων, Μωυσή Ελισάφ ,ενώ το μήνυμα του δημοσιογράφου, Μωυσή Λίτση ήταν ιδιαίτερα συγκινητικό, μιας και η οικογένειά του ζούσε στην Ξάνθη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1920 και έπειτα μετοίκησε στην Αθήνα και το 1943 μέλη της βρήκαν τραγικό θάνατο στο Άουσβιτς. Ο πρέσβης του Ισραήλ, Γιόσι Αμράνι στην απόπειρα να αποδώσει το μέγεθος του πόνου τόνισε πως δεν πρέπει να ξεχάσουμε ποτέ και ότι ακόμα και οι μικρές εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα είχαν τα δικά τους θύματα απέναντι στη ναζιστική θηριωδία. Τόνισε πως η Ξάνθη αποτελεί έναν «μικρόκοσμο» της τραγωδίας του Ολοκαυτώματος. Ευχήθηκε τόσο το μνημείο της Ξάνθης, όσο και το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης να είναι μία υπενθύμιση ότι οι άνθρωποι δεν ξεχνούν!
Η εκδήλωση έκλεισε με ενός λεπτού σιγή, ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου και ένα μουσικό πρόγραμμα από τη σοπράνο Μαριάντζελα Χατζησταματίου και τη Φιλαρμονική του Δήμου Ξάνθης.
Οι Εβραίοι της Ξάνθης στην Ιστορία
Στο πλαίσιο της εκδήλωσης στοιχεία της ταυτότητας και της ιστορικής πορείας των Εβραίων της Ξάνθης παρατέθηκαν από τους κεντρικούς ομιλητές. Ο κεντρικός ομιλητής, ο ιστορικός Βασίλης Ριτζαλέος, μέλος του ΕΔΙΠ του Τμήματος Γλώσσας Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης αναφέρθηκε διεξοδικά στην ιστορία των Εβραίων της Ξάνθης, περιγράφοντας αδρά όλες τις πτυχές της εγκατάστασης, δραστηριοποίησης και τελικά του αφανισμού της Εβραϊκής κοινότητας στην περιοχή μας, ενώ ο έτερος ομιλητής, ο πρόεδρος του Πολιτιστικού Αναπτυξιακού Κέντρου Θράκης Βασίλης Αϊβαλιώτης μίλησε για τις προσπάθειες του ΠΑΚΕΘΡΑ, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη διάσωση της ιστορικής μνήμης σχετικά με την εβραϊκή κοινότητα Ξάνθης και ανέλυσε τους συμβολισμούς που απορρέουν από το Μνημείο, το οποίο φιλοτεχνήθηκε από τον Έλληνα γλύπτη Θόδωρο Παπαγιάννη.
Αναφορικά, με την παρουσία των Εβραίων στην Ξάνθη, ο κ. Ριτζαλέον ανέφερε: «Την “πιο μεγάλη νύχτα” στην ιστορία των Εβραίων της Ξάνθης, στις 3 προς 4 Μαρτίου του 1943, ο διευθυντής της καπνεμπορικής εταιρείας Commercial Γεουδά Περαχιά βρήκε καταφύγιο σε φιλικό χριστιανικό σπίτι στη γειτονική Καβάλα και αργότερα διέφυγε στη γερμανική ζώνη κατοχής. Ήταν ο μοναδικός που διασώθηκε εκείνο το βράδυ στο “μάζεμα των Εβραίων”, όπως έμεινε στη συλλογική μνήμη. Μεταπολεμικά επέστρεψε στην Ξάνθη και αφιέρωσε τη ζωή και το συγγραφικό του έργο στη διατήρηση της μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος μέχρι το τέλος της ζωής του το 1970. Ποιοί ήταν οι Εβραίοι της πόλης; Ήταν απόγονοι των σεφαραδιτών Εβραίων που εκδιώχθηκαν από την Ισπανία και βρήκαν καταφύγιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά το 1492. Κεντρικό στοιχείο του πολιτισμού τους ήταν η ισπανοεβραϊκή γλώσσα, τα “ισπανικά” ήλαδίνο. Οι πρώτες εβραϊκές οικογένειες εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη πιθανότατα γύρω στο 1875. Στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η πόλη εξελίσσεται σε σημαντικό καπνεμπορικό κέντρο, 234 Εβραίοι απογράφονται στην πόλη από τις οθωμανικές αρχές (τα 2/3 είναι καπνεργάτες και διαμένουν προσωρινά όσο διαρκεί ο κύκλος της εργασίας στις καπναποθήκες). Προέρχονται από τη Θεσσαλονίκη, την Αδριανούπολη, την Κομοτηνή και πόλεις της σημερινής Βουλγαρίας. Πρόκειται κυρίως για φτωχούς βιοπαλαιστές από τις εργατικές τάξεις των οθωμανικών κέντρων, αλλά και τεχνίτες, έμπορους υφασμάτων, αργυραμοιβούς, υπαλλήλους και διευθυντές καπνεμπορικών εταιρειών”.
Η δεκαετία του 1920, σημαδεμένη από τους Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής, γεννά ελπίδες σε όλους με την ανάκαμψη του καπνεμπορίου. Η Κομμέρσιαλ, η Χέρτζογκ, η Σπήρερ είναι σημαντικές καπνεμπορικές εταιρείες εβραϊκών συμφερόντων. Ο Νταβίντ Αρδίττι διατηρεί καπνοβιομηχανία στην πόλη.Ο εβραϊκός πληθυσμός αυξάνεται (φτάνει τους 700 έως 800), η Κοινότητα αποκτά μεγάλη συναγωγή, ένα άνετο διώροφο κτήριο για το σχολείο και τη λέσχη στη συνοικία Χατζησταύρου (των Αγίων Αποστόλων) χάρη σε κληροδότημα του πολυσχιδούς επιχειρηματία, Ισαάκ Ντανιέλ και τραπεζικό δανεισμό. Οι περισσότεροι της εργατικής τάξης ζουν στην παραπάνω μικτή περιοχή, ενώ οι πιο εύποροι προτιμούν την Παλιά πόλη. Το αρχοντικό του ευεργέτη της κοινότητας Ντανιέλ αποτελεί ένα κόσμημα της αρχιτεκτονικής και έχει αξιοποιηθεί από τον Δήμο. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 έπληξε την εβραϊκή κοινότητα, όπως και το σύνολο του πληθυσμού στο καπνεμπορικό κέντρο με τον εξαγωγικό προσανατολισμό. Μέχρι την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αρκετοί άνεργοι Εβραίοι αναχωρούν για τη Θεσσαλονίκη ή μεταναστεύουν στην τότε Παλαιστίνη και τη Νότια Αμερική. Ολοένα και πιο συχνά η κοινότητα και τα ιδρύματά της αναζητούν την οικονομική στήριξη της κυβέρνησης και του δημοτικού συμβουλίου όπου διαθέτουν και εκπροσώπηση. Στο τέλος της δεκαετίας του ’20 και στις αρχές της δεκαετίας του ΄30, άρχισαν να κυκλοφορούν αντισημιτικές προκηρύξεις πατριωτικών οργανώσεων οι οποίες αμφισβητούσαν τον πατριωτισμό των Ελλήνων Εβραίων στην Ξάνθη. Η απάντηση δόθηκε τόσο από τις ελληνικές αρχές όσο και από τους νέους της κοινότητας στο Αλβανικό Μέτωπο. Ένας από τους Εβραίους πολεμιστές της Ξάνθης ήταν ο Λούης Κοέν, που έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο Κρόνος στην Εθνική Αντίσταση. Στο άκουσμα της καθόδου του γερμανικού και βουλγαρικού στρατού κάποιες εβραϊκές οικογένειες φεύγουν από την πόλη.
Τις πρώτες πρωινές ώρες στις 4 Μαρτίου του 1943, ύστερα από τους πανηγυρισμούς και τις παρελάσεις των αρχών κατοχής και των εποίκων για την εθνική εορτή, σε ανάμνηση της δημιουργίας της Μεγάλης Βουλγαρίας στους χάρτες της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, έγινε η σύλληψη όλων των Εβραίων της πόλης από τη βουλγαρική αστυνομία. Χωρίς γερμανική συμμετοχή. Με την έγκριση του Βασιλιά Μπόρις Γ και της κυβέρνησης Φίλοφ. Στις περισσότερες επίσημες αναφορές γίνεται λόγος για 526 Έλληνες Εβραίους εκτοπισμένους από την Ξάνθη. Μεταφέρονται με τρένο στην πόλη Ντούπνιτσα της Βουλγαρίας και από εκεί στο ναζιστικό στρατόπεδο εξόντωσης της Τρεμπλίνκα στην Πολωνία».
Δύο μαθήματα για την εβραϊκή ιστορία και το Ολοκαύτωμα θα προσφέρει το ΔΠΘ
Τέλος, ενημέρωσε πως το τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης στην Κομοτηνή θα προσφέρει στους φοιτητές του δύο μαθήματα για την εβραϊκή ιστορία και το Ολοκαύτωμα στο νέο πρόγραμμα σπουδών, αρχίζοντας από το επόμενο εξάμηνο.
Κατάθεση Στεφάνων στην μνήμη των αδικοχαμένων.
Ο συμβολισμός του Μνημείου
Στη βάση του Μνημείου έχουν τοποθετηθεί 526 βότσαλα, όσοι οι Εβραίοι της Ξάνθης που εξοντώθηκαν από τους Ναζί. Πριν από αυτό τοποθετήθηκαν δυο σιδηροδρομικές ράγες που συμβολίζουν την πορεία τους προς το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Τρεμπλίνκα.Το μνημείο τοποθετήθηκε στο τέλος της οδού 12 Αποστόλων εκεί όπου κατέληγε η γειτονιά των Εβραίων της Ξάνθης.
Χρύσα Κιατίπη
