Η πυρκαγιά που ξέσπασε χθες στην Ξάνθη μάς έφερε ενώπιον ενός μεγάλου ζητήματος, όχι μόνο τοπικής αλλά και εθνικής σημασίας, καθώς το εμπόριο καπνού στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη συνέδεε για παραπάνω από μισόν αιώνα τις μικρές πρωτεύουσες του καπνού με τη διεθνή αγορά.
Μία καταστροφή, όπως αυτή που συνέβη χθες στην Ξάνθη με την πυρκαγιά σε παλιά καπναποθήκη, είναι ικανή να γεννήσει ένα βλέμμα προς το μέλλον. Οι μεγάλες καπναποθήκες στην Ξάνθη και σε άλλες πρωτεύουσες του καπνού στην Ελλάδα είναι ένα γοητευτικό οικιστικό απόθεμα, που τα τελευταία χρόνια απασχολεί ολοένα και περισσότερο καθώς οι πιο πολλές είναι διατηρητέες αλλά η επανάχρησή τους παραμένει μια περίπλοκη και δύσκολη υπόθεση.
Η πυρκαγιά που ξέσπασε στην Ξάνθη μας έφερε ενώπιον του μεγάλου αυτού ζητήματος, που δεν είναι τοπικής μόνο σημασίας αλλά εθνικής καθώς το εμπόριο καπνού στην Ανατολική Μακεδονία και στη Θράκη συνδέεται με το πυκνό οικονομικό δίκτυο που για παραπάνω από μισό αιώνα (1880-1940) αιμοδοτούσε την οικονομία και συνέδεε τις μικρές πρωτεύουσες του καπνού με τη διεθνή αγορά. Στήριζε την τοπική αστική τάξη, συντηρούσε μια ευρύτατη τάξη εργατών, γεννούσε κινήσεις ανθρώπων, ιδεών και κεφαλαίων.
Η πυρκαγιά, συνεπώς, στην Ξάνθη φέρνει στην επιφάνεια και πάλι την αμηχανία αρχών και ιδιωτών απέναντι σε μια πολιτιστική κληρονομιά ειδικού τύπου. Η μελέτη της οικονομικής ιστορίας και η σύνδεσή της με το εθνικό αφήγημα αλλά και με μια περισσότερο επεξεργασμένη ερμηνεία των κύκλων ακμής και παρακμής, εντάθηκε από τη δεκαετία του ’80 και μετά μέσα από τα μορφωτικά ιδρύματα και ινστιτούτα των τραπεζών και μέσα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Διαχύθηκε ως μια επαναδιατύπωση της σημασίας της οικονομίας για την κατανόηση πλήθους παραμέτρων από την πνευματική ζωή και τη λαογραφία ως την εξέλιξη της τεχνολογίας και της βιομηχανίας.
Οι καπναποθήκες του ελληνικού Βορρά σχηματίζουν ένα δίκτυο ανάμεσα στη Θεσσαλονίκη, τη Δράμα, την Ξάνθη και την Καβάλα. Οι δρόμοι των ανατολικών καπνών χαράχτηκαν αρχικά επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με την ενιαία αχανή ενδοχώρα των Βαλκανίων και το εξαγωγικό εμπόριο στη Δύση ενεργό. Τα εντυπωσιακά οικοδομήματα που βλέπουμε σήμερα στις πόλεις του καπνού απέκτησαν μεγάλο όγκο και αντίστοιχα μεγάλο κύκλο εργασιών στον Μεσοπόλεμο με την αύξηση του εργατικού δυναμικού και την ταχύτερη εκβιομηχάνιση της χώρας. Και είναι αυτά τα κτίρια που ρημάζουν σήμερα, όσα έχουν επιζήσει, γιατί πολλά έχουν κατεδαφιστεί. Ορισμένα αποκαταστάθηκαν και απέκτησαν νέες χρήσεις, αλλά αυτά είναι οι καλές εξαιρέσεις. Στην Ξάνθη, το Ιδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης που ιδρύθηκε το 1998 με πρωτοβουλία της Βιργινίας Τσουδερού στεγάζεται σε παλιά Καπναποθήκη και φιλοξενεί σημαντικές δράσεις, αλλά οι περισσότερες καπναποθήκες, όπως αυτή που κάηκε χθες, είναι εγκαταλελειμμένες.
Η επανάχρησή τους θα έπρεπε να είναι προτεραιότητα εθνικού σκοπού μέσω χρηματοδοτικών εργαλείων που είναι διαθέσιμα σε περιφέρειες και δήμους. Στις γειτονικές πόλεις της Καβάλας (Δημοτική Καπναποθήκη, κ.ά.) και της Δράμας (Ξενοδοχείο Hydrama, Καπναποθήκη Αναστασιάδη) υπάρχουν επίσης θετικά παραδείγματα αλλά και εκεί υπάρχουν συγκροτήματα που ρημάζουν. Ενα ενιαίο δίκτυο καπναποθηκών για την ιστορική κουλτούρα του καπνού, όπως μας κληροδοτήθηκε από το γύρισμα του 20ού αιώνα, θα μπορούσε να προκαλέσει επενδύσεις σε συνδυασμό με την τοπική επιχειρηματική κοινότητα και τουριστικούς φορείς.
Η παρακαταθήκη της καλλιέργειας και εμπορίας καπνού στη Θράκη και στην Ανατολική Μακεδονία μάς πηγαίνει πίσω σε εποχές με κινητικές κοινωνίες και πλούτο πολιτιστικών αναφορών. Ενδεικτικά, το βιβλίο του Ιωσήφ Α. Μεβοράχ «Οι Εβραίοι στη Μέκκα του καπνού» (εκδ. Γαβριηλίδης, 2019) είναι ένα εξαιρετικό αφήγημα για την πόλη της Καβάλας, όπως πλούσια σε αναφορές είναι η εικαστική δουλειά της ζωγράφου Ειρήνης Βογιατζή για τα καπνά της Ξάνθης και τον κόσμο τους. Εξαιρετική ήταν και η έκθεση που είχε παρουσιάσει το Μουσείο Μπενάκη το 2014 με τίτλο «Καπνός. 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά» σε επιμέλεια του αρχιτέκτονα Σπύρου Φλεβάρη και της Μαρίας Ρεντετζή. Ενας κόσμος πολύσημος, εθνικής σημασίας, που δεν πρέπει να μας απασχολεί μόνο με αρνητικές ειδήσεις.
Νίκος Βατόπουλος
